قیام 13 تا 15 خرداد 1342

۱۳۹۵-۰۳-۱۶

شاه در پایان سال 1341 با طرح لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی از سوی دولت علم خود را در مقابل باورهای اعتقادی مردم و روحانیت قرار داد.
اعتراضات امام خمینی در این دوره منجر به لغو مصوبه اصلاحات در مجلس شد اگرچه اصلاحاتی که محمدرضا پهلوی در مقابل انقلاب شاه و مردم، این اصلاحات را به همه‌پرسی گذاشت. وی با شعار دموکراسی در ایران به طرح اصلاح قانون انتخابات اقدام نمود که به موجب آن قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی به قانون انجمن‌های شهرستان و استان تغییر داده شد و شرایط انتخاب شدن و انتخاب کردن، شرط زن بودن و مسلمان بودن تغییر یافت
ایت الله خمینی دو تلگراف به شاه و اسدالله علم نخست وزیر مخابره کرد که بخشی از تلگراف به شاه چنین بود:

«... آقای علم گمان کرده با تبدیل کردن قران مجید به کتاب آسمانی، ممکن است قران کریم را از رسمیت انداخت و اوستا و انجیل و بعضی کتاب ضاله و بعضی کتب را قرین آن یا به جای آن قرار داد.
... این جانب به حکم خیرخواهی برای ملت اسلام، اعلیحضرت را متوجه می‌کنم به این که اطمینان نفرمایید به عناصری که با چاپلوسی و اظهار چاکری و خانه زادی، می‌خواهند تمام کارهای خلاف دین و قانون را کرده به اعلیحضرت نسبت دهند و قانون اساسی را که ضامن ملیت و سلطنت است با تصویبنامه، خائنانه و غلط از اعتبار بیندازند. .... از قوانین وخیمه، تخلف از قران و احکام علمای ملت و زعمای مسلمین و تخلف از قانون بترسید و بدون جهت مملکت را به خطر نیندازید والا علمای اسلام درباره شما از اظهارعقیده خودداری نخواهند کرد.»

علیرغم آنکه حجت‌الاسلام خمینی طی فتوایی همه‌پرسی را غیر قانونی خواند، محمد رضا پهلوی ششم بهمن ماه ۱۳۴۱ در همه‌پرسی فرمایشی انقلاب سفید را تصویب کردند.
واکنش روحانیت به انقلاب سفید تعطیل نماز و وعظ درماه رمضان، اعتصاب بود. نخستین عکس‌العمل خمینی بعد از انجام همه‌پرسی نطق او در اجتماع مردم در خانه‌اش به مناسبت عید فطر بود.
همچنین وی اعلامیه شدیدالحنی با عنوان، «روحانیت امسال عید ندارد» منتشر کرد:
کشتار رژیم در مدرسه فیضیه در دوم فروردین رخ داد. در ظرف یکی دو ساعت تمام مدرسه فیضیه را با وضع فجیعی غارت نمودند و درهای تمام حجرات و شیشه‌ها را شکستند. طلاب از ترس جان، خود را از پشت بام به زمین افکندند. دستها و سرها شکسته شد. عمامه طلاب و سادات، ذریه پیغمبر را جمع نموده آتش زدند. بچه‌های شانزده ساله را از پشت بام پرت کردند. کتابها و قرانها را چنانچه گفته شد پاره‌پاره کردند...
امام در مورد این واقعه می گوید:

«دستگاه جبار با دست زدن به این فاجعه شکست و نابودی خود را حتمی ساخت، ما پیروز شدیم. ما از خدا می‌خواستیم که این دستگاه ماهیت خود را بروز دهد و خود را رسوا کند..»

امام به وعاظ و مبلغین توصیه کردند تا در مراسم محرم به چند نکته تاکید کنند: نخست اسلام در خطر است، خطر اسراییل و عمال آنان. هم چنین از روز هفتم محرم ماجرای فیضیه را در ذکر مصیبت امام حسین یاد نمایند.
امام خمینی در سخنرانی دهم محرم یا عاشورای حسینی و به دنبال توهین شاه در سفرکرمان به روحانیت گفت:

«... من به شما نصیحت می‌کنم آقای شاه، من به تو نصیحت می‌کنم دست از این اعمال بردار من میل ندارم که اگر روزی اربابها بخواهند تو بروی مردم شکرگزاری کنند... من نمی‌خواهم تو اینطور باشی من میل ندارم تو مثل پدرت بشوی، نصیحت مرا بشنو، از علمای اسلام بشنو، اینها صلاح ملت را می‌خواهند، اینها صلاح مملکت را می‌خواهند، از اسراییل نشنو، اسراییل به درد تو نمی‌خورد. بدبخت بیچاره چهل و پنج سال از عمرت می‌رود، یک کمی تامل کن، یک کمی تدبیر کن، یک قدری عواقب امور را ملاحظه کن، کمی عبرت بگیر، عبرت از پدرت بگیر، اگر راست می‌گویند که تو با اسلام و روحانیت مخالفی، بد فکری می‌کنی، اگر دیکته می‌کنند و به دست تو می‌دهند در اطراف آن فکر کن. چرا بی تامل حرف می‌زنی؟ آقای شاه! اینها می‌خواهند تو را یهودی معرفی کنند که من بگویم کافری تا از ایران بیرونت کنند و به تکلیف تو برسند... »

«... مگر با رفتن چند زن به مجلس مملکت مترقی می‌شود؟ مملکت با برنامه‌های اسراییل درست نخواهد شد...»
صبح روز عاشورا ۱۳ خرداد مردم تهران به ویژه بازاریان دست به راه پیمایی زدند. تظاهرکنندگان در برابر کاخ مرمر توقف کردند و فریاد مرگ بر دیکتاتور می‌زدند. جمعیتی که از جانب مقامات دولتی به پنج هزار نفر تخمین زده شده بود، در مسجد حاج آقا ابوالفتح اجتماع کردند یک آخوند درباره واقعه مدرسه فیضیه گفت. شمار جمعیت را در ساعت ۹ به تفاوت بین ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ برآورد کردند. این جمعیت در صف‌های ۸ نفری به راه افتادند و دست به راه پیمایی و تظاهرات زدند و در مسیرهای ری، امیرکبیر، بهارستان، مخبرالدوله، استانبول، فردوسی، شاهرضا، ۲۴ اسفند، سی متری، سپه و میدان توپخانه حرکت کردند. در چندین نقطه افرادی سخنرانی کردند و درخواست لغو تساوی حقوق زنان را کردند. در میدان توپخانه مامورین انتظامی جدی وارد عمل شدند و آنها را متفرق کردند.
روز بعد، محمدجواد باهنر از آخوندهایی که در روزهای سوگواری در منبرها مردم را به شورش دعوت می‌کردند و هم چنین مرتضی مطهری از جانب ماموران شهربانی دستگیر شدند.

۱۵ خرداد و دستگیری آیت‌الله خمینی
درپی وقایع 13 خرداد، در بامداد 15 خرداد امام خمینی بازداشت و به باشگاه افسران در تهران منتقل گردید. با انتشار خبر بازداشت خمینی در تهران، دانشجویان با شعار "خمینی را آزاد کنید " به خیابان‌ها ریختند. مرکز اصلی تظاهرات از یک طرف جلوی بازار و میدان ارگ بود. در میدان ارگ تعدادی از نیروهای انتظامی و تظاهر کنندگان کشته شدند. نا آرامی، درگیری ها و حمله به روزنامه‌ اطلاعات، کارخانه پپسی کولا، بانک‌ها، کاخ دادگستری، مرکز فرهنگی ایران و آمریکا اتفاق افتاد و تا جمعه ۱۷ خرداد ادامه داشت.
اسدالله علم با شدت عمل و اعلام حکومت نظامی و بازداشت جمعی از وعاظ و بازاریان به سرکوبی مردم در روزهای ۱۵ و ۱۶ خرداد پرداخت.
در کنار اعتراضات گسترده به بازداشت امام وتهدید علم به اعدام محرکین اتفاقات خردادماه ، آیت الله میلانی و قمی به عنوان رهبران جریانات مبارزاتی دانشجویان، بازار و مردم مشهد به تهران رفتند . اقامت 100 روزه آیت الله میلانی در کنار دیگر مراجع و در اعتراض به بازداشت و تهدید امام برجسته کشور و نیز دستگیری آیت الله قمی با امام خمینی نشان از همراهی مشهد با قیام سال1342 دارد .همچنین در همان سال، پس از بازگشت میلانی از تهران در جلسه سخنرانی شهیدعبدالکریم هاشمی نژاد در مسجد فیل شاهد درگیری ماموران رژیم با مردم وحوادثی خونبار هستیم.
مبارزات مردم علیه رژیم پهلوی به رهبری امام خمینی پس از آزادی ایشان در مرداد1342 و تعویض کابینه علم و روی کار آمدن حسنعلی منصور همچنان ادامه یافت. چنانکه ایشان در سخنرانی 4 آبان 1343 خطاب به ارتش، نمایندگان مجلس، بازاریان، دانشجویان و روحانیون بود. خمینی گفت:

«...این وکلا هم از آمریکا هستند، این وزرا هم از امریکا هستند، همه دست‌نشانده آمریکا هستند. اگر نیستند چرا در مقابل آن نمی‌ایستند؟ چرا داد نمی‌زنند؟ نمایندگان مجلس‌ها نماینده واقعی نبوده و نیستند. اگر هم یک عده‌ای بودند که نمایندگان واقعی بودند چون در برابر این تصویب‌نامه سکوت کردند، معنی‌اش این است که تایید می‌کنند این را، و چون تایید کرده‌اند دیگر نماینده مردم نیستند و نخواهند بود. این مجلسی‌ها رای ننگینی دادند و ملت ایران این‌ها را محکوم می‌کنند که سند بردگی ملت ایران را گرفتند و اقرار کردند ایران مستعمره است. در تمام دولت‌ها به یاد نمی‌آورم دولت بی حیثیتی تصویب‌نامه‌ای از این ننگین‌تر و موهن‌تر قانون کرده باشد. این مجلسی‌ها به ضد اسلام رای دادند. به ضد قرآن رای دادند. رای اینها غیرقانونی است. رای این‌ها مخالفت نظر ملت مسلمان است. وکلای مجلسی دیگر وکیل ملت نیستند. وکیل سرنیزه هستند. رای آنها در برابر ملت ارزش ندارد. در برابر قرآن و اسلام هم ارزش ندارد؛ و وای به حال اجنبی‌ها اگر از این رای کثیف سوء استفاده بخواهند بکنند. آمریکا جنایتکار است. مسلمانان جهان را به گرفتاری انداخته. ایرانی‌ها را هم گرفتار کرده است. اعراب مسلمان فلسطین آواره شدند. آمریکا مسؤول است. این که دولت ایران و مجلس ایران اراده ندارد و تسلیم است، آمریکا مسوول است. این که روحانیت ایران در حبس و تعذیب است و به او اهانت می‌شود، آمریکا مسوول است. غبار ورشکستگی و فقر بر تاجران و زارعان نشانده شده و اصلاحات ملوکانه بازار سیاه برای آمریکا و اسراییل درست کرده است. این ملت ایران باید زنجیرها را پاره کند. این ارتش ایران نباید اجازه دهد این کارهای ننگین بشود. این دولت باید ساقط بشود. این وکلایی را که به این امر مفتضح رای دادند از مجلس بیرون کنند و به جرم خیانت به ملت تادیبشان کنند. فضلا و مدرسین حوزه مسؤولیت دارند که این جو سکوت را بشکنند. دانشجویان عزیز، این‌ها وظیفه دارند مخالفت کنند. در ممالک خارجه اگر دانشجوی مسلمان ایرانی است، اگر طلبه ایرانی هستند، این‌ها باید ساکت ننشینند و آبروی مذهب و ملت را محافظت کنند. جو سکوت به ضرر اسلام است. به ضرر مسلمان است. به ضرر ایرانی است؛ و به ضرر ملت است. هر طور شده باید شکسته شود و از میان برداشته شود تا اسلام و ایران به منافعشان برسند.» فاطمه خندان (کارشناس واحد مطالعات انقلاب اسلامی)

در خاتمه شایان ذکر است، اعلامیه ها و سخنرانی های امام در سالهای آغازمبارزات از منابع ارزشمند موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی می باشد و شامل مجوعه ای از 275 برگ سند می باشد. که در ذیل به چند نمونه از آنها اشاره می گردد.

اعلامیه تعطیل سراسری کشور در ‎۱۵خرداد سال‎۱۳۵۷ش و گزارشی از نتایج و آثار قیام ‎۱۵خرداد سال ‎۱۳۴۲ش.- ‎۱۳۵۷ش

اعلامیه آیت الله محمدصادق حسینی روحانی در محکومیت اقدامات هیئت حاکمه در برگزاری انتخابات آزاد، زندانی کردن علما و حوادث ‎۱۵ خرداد.- پهلوی دوم

نامه امام خمینی خطاب به فضلای قم و مشهد مبنی بر اعتراض به عملکرد رژیم پهلوی نسبت به روحانیون.- پهلوی دوم‏