درباره ما - مدیریت اسناد و مطبوعات
۱۳۹۴-۰۹-۰۱
قدیمی ترین آرشیو تشکیلات مذهبی در ایران
شکل گیری هسته اولیه مرکز اسناد آستان قدس رضوی از دوره صفوی و در کتابخانه بود. این کتابخانه در جوار حرم حضرت رضا(ع) درسده های نخستین قرن 10ه. ق. شکل گرفت و تمامی آثار مکتوب وقفی و اهدایی در آن نگهداری و ضبط شد. هر چند پیش از آن، از قرن 4ه.ق. قرآنها و جزوات قرآنی که وقف روضه منوره شده بود در قرآن خانه نگهداری می شد.
از جمله آثار خطی که در زمان ایجاد کتابخانه در دوره صفوی به آن سپرده شد اسناد وقفنامه های مربوط به حرم و تشکیلات بارگاه امام رضا(ع)بود و این هسته اولیه تشکیل مرکز اسناد آستان قدس بود. حفظ و نگهداری این وقفنامه ها که عمده ترین اسناد درآمد، هزینه و مصارف آستان قدس محسوب می گردید بسیار اهمیت داشت چراکه مبنای چگونگی اداره بسیاری از تشکیلات داخلی آستان قدس، پرداخت حقوق و مواجب کارکنان و سایر هزینه ها به صورت مکتوب و طبق نظر و شرایط واقفان در آن ذکر شده بود .این اسناد در واقع آیین نامه های داخلی تشکیلات اداری آستان قدس محسوب می شدند و متولیان باید طبق آن به اداره حرم می پرداختند. در همان زمان ، برای حفظ و بازیابی وقف نامه ها، فهرستی از آنها تهیه می شد و به همراه اصل وقفنامه تحویل کتابدار کتابخانه می گردید. در دوره قاجار بر تنوع اسنادی که به کتابخانه سپرده شد افزوده گردید و غیر از وقفنامه ها، احکام وفرامین شاهان، مصالحه خط، اجاره نامه، و...که مرتبط با محتوای وقفنامه ها بود به این مجموعه برای نگهداری واگذار شد و مانند دوره های قبل فهرستهایی از آن تهیه شد که در فهرست های دوره قاجار موجود است تا دوره پهلوی اسناد موجود در کتابخانه منحصربه همین وقفنامه ها و اسناد مرتبط با آن بودند که تحویل رئیس کتابخانه شده بود.
درگزارشات سال 1343 درخصوص انتقال قرآنها و جزوات قرآنی آستان قدس از قرآن خانه قدیم آستان قدس مشخص شد که مقدار زیادی از« اسناد خطی محاسباتی آستان قدس» همراه آنها است که ازگذشته همراه با این قرآن ها در قرآن خانه سابق در ایوان طلای صحن عتیق بایگانی و نگهداری می شد. این نخستین خبر راجع به اسناد غیر از وقفنامه ها در کتابخانه است اما در این سال ها هیچ کاری بر روی این اسناد انجام نمی شود و فقط در کیسه های سربسته در اطاقی در پشت بام حرم نگهداری می شود.
بنابراین تا تشکیل مدیریت امور اسناد و مطبوعات، اسنادی در مجموعه کتابخانه آستان قدس نگهداری می شد که همه آنها مرتبط با موقوفات آستان قدس بوده و جنبه کاربردی برای رسیدگی به املاک و اموال وقفی حرم مطهر داشته است. طبقه بندی و ثبت آنها به همین منظور صورت می گرفت. هنوز اندیشه ای مبنی بر ساماندهی اسناد و ارائه آن به محققان شکل نگرفته بود.
شکل گیری و گسترش مدیریت امور اسناد و مطبوعات
برای شناسایی بهتر شکل گیری و توسعه مدیریت اسناد و مطبوعات سه دوره را می توان مشخص کرد:
دوره نخست از سال 1363تا 1376:
بازیافت اسناد قدیمی آستان قدس و انتقال به کتابخانه مرکزی آستان قدس
در سال 1363حین نوسازی حرم با تخریب دیواری کاذب حدود 283000برگ اسناد تشکیلات اداری آستان قدس که قبلا راجع به آن توضیحاتی داده شد، یافت شده و به کتابخانه منتقل شد و به صورت دفترچه های کوچک صحافی ونگهداری می شد .در همین سال ها1362-1363) ( 180000 برگ از اسناد خانواده علم که طی سال های 1362 و1363 به همراه سایر کتاب ها و مجلات به کتابخانه آستان قدس منتقل شد وتعدادی معدود از اسناد سید جلال الدین تهرانی ، این مجموعه هم در سال 1361 به همراه نسخه های خطی وسایر اشیاء وقفی وی به کتابخانه منتقل شد و بر غنای اسناد موجود در کتابخانه افزود. جز ثبت اولیه دفترچه های مربوط به اسناد آستان قدس در دفتر اموالی ، هیچ گونه فهرست و اقدام علمی دیگری درمورد آن صورت نگرفته بود که اسناد خانواده علم و سید جلال الدین تهرانی حتی فاقد همین ثبت اولیه بودند. این مجموعه های سندی، در واحدی به نام تالار آرشیو اسناد و خراسان، زیر مجموعه بخش آرشیو مطبوعات واسناد، در اداره اسناد ومخطوطات - حفظ می شد وبه شکل رسمی فقط دو نفر نیرو درچارت برای آن، با عنوان« متصدی آرشیو اسناد و کتابدار تالار اسناد» دیده شده بود و این تنها جایی بود که در چارت به ضرورت اقدام در مورد اسناد توجه شده بود. با اقداماتی که ازمرداد سال 1374 برای شناسایی وایجاد روش های علمی برای فهرست وثبت اسناد با جذب نیروهای کارشناس صورت گرفت؛ قابلیت این قسمت برای توسعه اداری وضرورت اقدامات فنی واطلاع رسانی، بر مسؤولین کتابخانه محرز وچارت اداره اسناد تهیه وپیشنهاد شد.
دوره دوم از سال 1376تا 1381
تأسیس اداره اسناد
مهرماه سال 1376اداره مرکزی آستان قدس با تأسیس اداره اسناد در اداره کل کتابخانه و چارت آن با سه بخش و16نفرنیروی انسانی اعم از رئیس ومعاون، کارشناس وکتابدارومأمور موافقت نمود. در اواخر همان سال بنا بر تصمیم مدیریت کتابخانه، بخش آرشیو مطبوعات نیز به عنوان یک بخش دیگر به چارت اداره اسناد افزوده شد. بنابراین تعداد بخش های این اداره به 4 بخش با 38 نفرنیروی انسانی تبدیل شده وتوسعه یافت. این اداره کلاً در طبقه منهای 1 ساختمان کتابخانه قرارداشت و شامل فضاهایی به این ترتیب بود: دفتر رییس و معاون اداره، دفتر رئیس بخش ارزشیابی اسناد، مخزن اسناد، اتاق کارشناسان ارزشیابی اسناد، اتاق رئیس بخش و کارشناسان بخش نمایه سازی و تاریخ شفاهی که این اتاق کتابخانه تخصصی اسناد هم بود، اتاق مصاحبه آرشیو تاریخ شفاهی، دفتر رئیس بخش مطبوعات، مخزن روزنامه و مجلات، تالار مطبوعات روز بانوان ، تالار مطالعه مطبوعات آرشیوی آقایان و تالار مطالعه مطبوعات آرشیوی بانوان ، دفتر رئیس بخش پژوهش و کارشناس پژوهش.
دوره سوم:از1381تا کنون
مدیریت امور اسناد و مطبوعات
در سال 1381، همزمان با انتقال فضای اداراتی از ساختمان کتابخانه مرکزی به ساختمان «بنیاد پژوهش های اسلامی» در بست شیخ طبرسی ، نام کتابخانه از «اداره کل کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس » تغییر کرده و به عنوان « سازمان کتابخانه ها ، موزه ها ومرکز اسناد آستان قدس رضوی» ارتقاء یافت و اداره آن مستقل از تشکیلات اداره مرکزی آستان قدس شد، عنوان « اداره اسناد ومطبوعات » نیز به « مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس» ارتقا یافته ، چارت جدید آن تصویب شد و بخش های آن در قالب دو گروه:« اسناد» و « مطبوعات » با یک « دفتر زیر نظر مدیریت » شکل گرفت.
از جمله آثار خطی که در زمان ایجاد کتابخانه در دوره صفوی به آن سپرده شد اسناد وقفنامه های مربوط به حرم و تشکیلات بارگاه امام رضا(ع)بود و این هسته اولیه تشکیل مرکز اسناد آستان قدس بود. حفظ و نگهداری این وقفنامه ها که عمده ترین اسناد درآمد، هزینه و مصارف آستان قدس محسوب می گردید بسیار اهمیت داشت چراکه مبنای چگونگی اداره بسیاری از تشکیلات داخلی آستان قدس، پرداخت حقوق و مواجب کارکنان و سایر هزینه ها به صورت مکتوب و طبق نظر و شرایط واقفان در آن ذکر شده بود .این اسناد در واقع آیین نامه های داخلی تشکیلات اداری آستان قدس محسوب می شدند و متولیان باید طبق آن به اداره حرم می پرداختند. در همان زمان ، برای حفظ و بازیابی وقف نامه ها، فهرستی از آنها تهیه می شد و به همراه اصل وقفنامه تحویل کتابدار کتابخانه می گردید. در دوره قاجار بر تنوع اسنادی که به کتابخانه سپرده شد افزوده گردید و غیر از وقفنامه ها، احکام وفرامین شاهان، مصالحه خط، اجاره نامه، و...که مرتبط با محتوای وقفنامه ها بود به این مجموعه برای نگهداری واگذار شد و مانند دوره های قبل فهرستهایی از آن تهیه شد که در فهرست های دوره قاجار موجود است تا دوره پهلوی اسناد موجود در کتابخانه منحصربه همین وقفنامه ها و اسناد مرتبط با آن بودند که تحویل رئیس کتابخانه شده بود.
درگزارشات سال 1343 درخصوص انتقال قرآنها و جزوات قرآنی آستان قدس از قرآن خانه قدیم آستان قدس مشخص شد که مقدار زیادی از« اسناد خطی محاسباتی آستان قدس» همراه آنها است که ازگذشته همراه با این قرآن ها در قرآن خانه سابق در ایوان طلای صحن عتیق بایگانی و نگهداری می شد. این نخستین خبر راجع به اسناد غیر از وقفنامه ها در کتابخانه است اما در این سال ها هیچ کاری بر روی این اسناد انجام نمی شود و فقط در کیسه های سربسته در اطاقی در پشت بام حرم نگهداری می شود.
بنابراین تا تشکیل مدیریت امور اسناد و مطبوعات، اسنادی در مجموعه کتابخانه آستان قدس نگهداری می شد که همه آنها مرتبط با موقوفات آستان قدس بوده و جنبه کاربردی برای رسیدگی به املاک و اموال وقفی حرم مطهر داشته است. طبقه بندی و ثبت آنها به همین منظور صورت می گرفت. هنوز اندیشه ای مبنی بر ساماندهی اسناد و ارائه آن به محققان شکل نگرفته بود.
شکل گیری و گسترش مدیریت امور اسناد و مطبوعات
برای شناسایی بهتر شکل گیری و توسعه مدیریت اسناد و مطبوعات سه دوره را می توان مشخص کرد:
دوره نخست از سال 1363تا 1376:
بازیافت اسناد قدیمی آستان قدس و انتقال به کتابخانه مرکزی آستان قدس
در سال 1363حین نوسازی حرم با تخریب دیواری کاذب حدود 283000برگ اسناد تشکیلات اداری آستان قدس که قبلا راجع به آن توضیحاتی داده شد، یافت شده و به کتابخانه منتقل شد و به صورت دفترچه های کوچک صحافی ونگهداری می شد .در همین سال ها1362-1363) ( 180000 برگ از اسناد خانواده علم که طی سال های 1362 و1363 به همراه سایر کتاب ها و مجلات به کتابخانه آستان قدس منتقل شد وتعدادی معدود از اسناد سید جلال الدین تهرانی ، این مجموعه هم در سال 1361 به همراه نسخه های خطی وسایر اشیاء وقفی وی به کتابخانه منتقل شد و بر غنای اسناد موجود در کتابخانه افزود. جز ثبت اولیه دفترچه های مربوط به اسناد آستان قدس در دفتر اموالی ، هیچ گونه فهرست و اقدام علمی دیگری درمورد آن صورت نگرفته بود که اسناد خانواده علم و سید جلال الدین تهرانی حتی فاقد همین ثبت اولیه بودند. این مجموعه های سندی، در واحدی به نام تالار آرشیو اسناد و خراسان، زیر مجموعه بخش آرشیو مطبوعات واسناد، در اداره اسناد ومخطوطات - حفظ می شد وبه شکل رسمی فقط دو نفر نیرو درچارت برای آن، با عنوان« متصدی آرشیو اسناد و کتابدار تالار اسناد» دیده شده بود و این تنها جایی بود که در چارت به ضرورت اقدام در مورد اسناد توجه شده بود. با اقداماتی که ازمرداد سال 1374 برای شناسایی وایجاد روش های علمی برای فهرست وثبت اسناد با جذب نیروهای کارشناس صورت گرفت؛ قابلیت این قسمت برای توسعه اداری وضرورت اقدامات فنی واطلاع رسانی، بر مسؤولین کتابخانه محرز وچارت اداره اسناد تهیه وپیشنهاد شد.
دوره دوم از سال 1376تا 1381
تأسیس اداره اسناد
مهرماه سال 1376اداره مرکزی آستان قدس با تأسیس اداره اسناد در اداره کل کتابخانه و چارت آن با سه بخش و16نفرنیروی انسانی اعم از رئیس ومعاون، کارشناس وکتابدارومأمور موافقت نمود. در اواخر همان سال بنا بر تصمیم مدیریت کتابخانه، بخش آرشیو مطبوعات نیز به عنوان یک بخش دیگر به چارت اداره اسناد افزوده شد. بنابراین تعداد بخش های این اداره به 4 بخش با 38 نفرنیروی انسانی تبدیل شده وتوسعه یافت. این اداره کلاً در طبقه منهای 1 ساختمان کتابخانه قرارداشت و شامل فضاهایی به این ترتیب بود: دفتر رییس و معاون اداره، دفتر رئیس بخش ارزشیابی اسناد، مخزن اسناد، اتاق کارشناسان ارزشیابی اسناد، اتاق رئیس بخش و کارشناسان بخش نمایه سازی و تاریخ شفاهی که این اتاق کتابخانه تخصصی اسناد هم بود، اتاق مصاحبه آرشیو تاریخ شفاهی، دفتر رئیس بخش مطبوعات، مخزن روزنامه و مجلات، تالار مطبوعات روز بانوان ، تالار مطالعه مطبوعات آرشیوی آقایان و تالار مطالعه مطبوعات آرشیوی بانوان ، دفتر رئیس بخش پژوهش و کارشناس پژوهش.
دوره سوم:از1381تا کنون
مدیریت امور اسناد و مطبوعات
در سال 1381، همزمان با انتقال فضای اداراتی از ساختمان کتابخانه مرکزی به ساختمان «بنیاد پژوهش های اسلامی» در بست شیخ طبرسی ، نام کتابخانه از «اداره کل کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس » تغییر کرده و به عنوان « سازمان کتابخانه ها ، موزه ها ومرکز اسناد آستان قدس رضوی» ارتقاء یافت و اداره آن مستقل از تشکیلات اداره مرکزی آستان قدس شد، عنوان « اداره اسناد ومطبوعات » نیز به « مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس» ارتقا یافته ، چارت جدید آن تصویب شد و بخش های آن در قالب دو گروه:« اسناد» و « مطبوعات » با یک « دفتر زیر نظر مدیریت » شکل گرفت.
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
