همسفر با نشریات تا آرشیو مطبوعات
۱۳۹۶-۰۲-۱۴
نگاهی به فعالیت‌های گروه مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
همسفر با نشریات تا آرشیو مطبوعات
در این مجال سری می‌زنیم به گوشه و کنار «گروه مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی» تا در سالی که مشهد زیبنده به نام پایتخت فرهنگی جهان اسلام است، با بخشی از خدمات ارزنده یکی از مراکز فرهنگی این شهر مقدس بیشتر آشنا شویم. مرکزی که نه تنها غنی‌ترین آرشیو مطبوعات خراسان است بلکه بزرگترین آرشیو ملی ایران در شرق کشور نیز محسوب میشود.
از سفارش تا مخزن
بخش «سفارش، آماده‌سازی و ثبت نشریات» را می‌توان نقطه شروع فعالیت گروه مطبوعات مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی دانست. همان مکانی که نشریات جدید کشور شناسایی میشود، با ناشران تماس گرفته میشود تا انواع گوناگون نشریات راهی این آرشیو در جوار حرم مطهر رضوی شوند.
البته نباید نقش اهدای نشریات توسط واقفان نیک‌اندیش و همچنین قانون واسپاری نشریات ادواری را در غنای این مجموعه فراموش کرد. چرا که کلیه ناشران موظف شده‌اند یک نسخه از هر شماره نشریه خود را به‌صورت رایگان به مهم‌ترین مراکز آرشیوی کشور مانند آرشیو مطبوعات این آستان مقدس ارسال کنند.
در این بخش اقدامات بسیاری بر روی نشریات صورت می‌گیرد. به‌طور نمونه، نشریات در قفسه‌های ویژه پیش‌آرشیو قرار می‌گیرد تا شماره‌های جدید نیز منتشر و به آن‌ها افزوده شود. سپس با توجه به حجم نشریات، هر چند شماره در یک مجلد صحافی میشود.
نشریات، پس از مرحله سفارش و فراهم‌آوری، فرآیند الفبایی، فهرست‌نویسی، ثبت در کاردکس و نگهداری در پیش‌آرشیو را طی میکند تا دوره آن تکمیل و راهی مرکز صحافی شود. وقتی نشریات آراسته به جلد شد، برگه شناسنامه اصلی آن با اطلاعاتی مانند عنوان، نام صاحب امتیاز و مدیر مسئول، سال یا دوره انتشار، شماره، تاریخ و محل انتشار و شماره اموالی، تکمیل می‌‌گردد.
نوع نشریه (مجله، روزنامه و سالنامه) و چگونگی جذب آن (اهدایی یا خریداری) نیز به این برگه اضافه میشود. به این‌ترتیب پس از آنکه نام نشریه در دفتر اموالی برای همیشه به یادگار ماند، به مرحله آرشیو می‌رسد تا برای ارائه خدمات به محققان در مخازن محفوظ بماند. به گفته حسین خسروی؛ مسئول این بخش، چنانچه نشریات تکراری و مازاد در این مجموعه باشد، به بخش اهدا و مبادله منتقل میشود تا با دیگر آرشیوهای مطبوعات کشور مبادله شود.
نام‌های فراموش نشدنی
آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی پس از طی فراز و نشیب‌های بسیار، از سال 1383، تحت عنوان گروه مطبوعات در زیرمجموعه مدیریت امور اسناد و مطبوعات این آستان مقدس در حال فعالیت است. نام پدر تاریخ مطبوعات ایران؛ استاد سیدفرید قاسمی، روی سردر یکی از مخازن مطبوعات آستان قدس رضوی می‌درخشد. خیراندیشی که مجموعه مطبوعات شخصی خود را وقف این آستان مطهر کرد. این گروه، حافظ مجموعه بزرگ مطبوعاتی مرحوم استاد محمد گلبن نیز هست. در مخزنی که با نام ایشان نگهداری میشود. مخزن‌های «مجله‌های فارسی، عربی و اردو»، «روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌ها»، «سالنامه و سال‌نما‌ها»، «نشریات دانشجویی»، «نشریات لاتین»، «نشریات الکترونیکی» و «بریده جراید»، به تفکیک، حافظ نشریات گروه مطبوعات این مدیریت است.
طاهره مهاجرزاده؛ سرپرست این گروه به حفظ بیش از 31 هزار و 500 عنوان نشریه در مخازن این آرشیو تا به امروز اشاره میکند و می‌گوید: «این آرشیو از گنجینه‌های فرهنگ مکتوب در ایران و جهان اسلام است که به واسطه‌ی توجه و علاقه‌مندی مدیران دوراندیش آستان قدس رضوی به عرصه‌ی فرهنگ و تمدن این مرز و بوم، با قبول هزینه‌ها و حمایت‌های بسیار پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایجاد شده است.
این مجموعه در واقع حافظ بخشی از تاریخ ملی و میراث ماندگار ایران است و در همین راستا کارشناسان این حوزه با علاقه و دلسوزی، به‌صورت منظم در هر چه غنی‌تر کردن این آرشیو تلاش می‌کنند و به همین علت است که این آرشیو به لحاظ تعداد عنوان نشریات موجود، دارای رتبه نخست در بین آرشیوهای ایران است.
قدم‌های نوین
به هر طرف اتاق که سرک می‌کشی، نشریاتی به زبان‌های گوناگون غیرفارسی؛ از عربی و اردو گرفته تا انگلیسی و فرانسه و... جاخوش کرده است. موضوعات‌شان نیز متفاوت است؛ اما بیشتر حوزه اسلام، تشیع و ایران را در برمی‌گیرد. در این اتاق، نشریات غیرفارسی، مراحل مشابه نشریات فارسی‌زبان را طی می‌کنند تا در مخزن نشریات لاتین ماندگار شوند. در این میان، نباید اقدامات واحد نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی گروه مطبوعات را از یاد برد.
واحدی که به پشتوانه فعالیت‌های آن، پژوهش‌گران می‌توانند آسان‌تر و سریع‌تر به اطلاعات مورد نیاز برسند. از آنجایی که دیجیتال‌سازی نشریات و ارائه خدمات به‌صورت الکترونیکی، از برجسته‌ترین اهداف گروه مطبوعات آستان قدس رضوی است، منابع اسکن میشود. همچنین این مرکز در حال پیگیری نمایه‌سازی روزنامه‌ها است که تاکنون توسط هیچ‌کدام از مراکز کشور، برای آن اقدامی انجام نشده است. نمایه‌سازی نشریات خراسان در دوره قاجار نیز در اولویت کاری این گروه قرار دارد.
مهاجرزاده بیان میکند: «با توجه به اهمیت روزافزون منابع غیرچاپی به‌خصوص نشریات الکترونیکی و دسترسی از راه دور به منابع کتابخانه‌ای، گروه مطبوعات نیز با هدف تهیه منابع الکترونیکی و دسترس‌پذیری این منابع برای مراجعان خود، نگاه ویژه‌ای به منابع دیجیتالی دارد و با استفاده از این منابع، قصد دارد راه‌های دستیابی به علم روز را برای محققان، دانشجویان و استادان هرچه کوتاه‌تر کند.
آثاری ماندگار
تصویرهایی از نشریات قدیمی مشهد مانند روزنامه ادب، الکمال، نامه آستان قدس، سالنامه خراسان و... بر تابلویی با عنوان «مطبوعات خراسان در گذر زمان» در تالار محققان مطبوعات آستان قدس رضوی، نقش بسته است. نشریاتی که در پرتوی بارگاه مطهر شمس‌الشموس(ع)، در مخازن گروه مطبوعات این آستان ملکوتی، صیانت میشود. به‌طور مثال روزنامه «ادب» که برای نخستین بار در سال 1318 قمری منتشر شده، نتیجه نخستین تلاش خراسان در روزنامه‌نگاری رسمی است. ابراهیم حافظی؛ کارشناس نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی گروه مطبوعات آستان قدس رضوی می‌گوید: «بیش از دو هزار و 800 عنوان نشریه در خراسان منتشر شده که بیشتر آن‌ها پس از انقلاب اسلامی چاپ شده و متعلق به مشهد است و در این آرشیو نگهداری میشود». در این مجال، می‌توان از فهرست مقالات خراسان، به عنوان یک منبع مرجع و از جمله آثار پژوهشی گروه مطبوعات این آستان مقدس نام برد.
فهرست‌نویسی نشریات و نشر آن‌ها در قالب کتاب‌هایی مانند مقاله‌نامه امام علی(ع) و مقاله‌نامه امام رضا(ع)، از مهم‌ترین فعالیت‌های این گروه است. در این بین، سرپرست گروه مطبوعات آستان قدس رضوی ابراز میکند: «همچنین آثار دیگری مانند "تازه‌های مطبوعات"، "فهرست روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی" و "فهرست مجله‌های این سازمان (از آغاز تا پایان سال 1384) در پنج جلد"، در ادوار زمانی مختلف منتشر شده است. البته "فهرست سالنامه‌ها" نیز در حال تدوین است.
خدماتی ارزنده
کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، نه تنها مأمن کتاب‌دوستان است بلکه مکانی است که روزنامه‌خوان‌های کشور در تالارهای مطبوعات مجزای خواهران و برادران آن، نشریات روز و مهم کشور را ورق می‌زنند. تالارهایی که روشنی‌شان از گروه مطبوعات این آستان مقدس سرچشمه می‌گیرد. این گروه در ضلع شرقی دوربرگردان طبرسی حرم مطهر رضوی قرار گرفته و میزبان اهل علم و پژوهش در کتابخانه تخصصی و همچنین تالار محققان و مرکز اطلاع‌رسانی مطبوعات است.
در این مکان هر روزه، محققان پشت میزهای چوبی و رایانه‌های آن می‌نشینند و مجله‌های مختلف تالار و کتاب‌های تخصصی و مرجع حوزه مطبوعات کتابخانه را از نظر می‌گذرانند. نشریات تخصصی و فهرست‌ها و نمایه‌های چاپی به زبان فارسی و زبان‌های خارجی با بهره‌گیری از منابع مخازن نشریات فارسی و لاتین، در تالار محققان مطبوعات در دسترس مراجعین قرار می‌گیرد.
به گفته علی سلیمانی، مسئول بخش تالارهای مطبوعات این آستان مقدس، تمرکز تالار بر ارائه خدمات دیجیتال به پژوهش‌گران است، اما چنانچه منبع مورد نظر دیجیتال‌سازی نشده باشد، پس از دریافت معرفی‌نامه معتبر، منبع چاپی از مخزن خارج و در دسترس محقق برای پیدا کردن مطلب مورد نظر قرار می‌گیرد. منابع نفیس و قدیمی، با توجه به اهمیت خاص آن‌ها، توسط کارشناسان تالار اسکن و فایل دیجیتال یا پرینت شده آن به پژوهش‌گر ارائه میشود.
استفاده از پایگاه‌های مقالات الکترونیکی فارسی، نشریات الکترونیکی در قالب لوح فشرده، پایگاه نشریات و مقالات اینترنتی، از مهم‌ترین خدمات مرکز اطلاع‌رسانی مطبوعات این گروه است. کارشناسان این مرکز با تجربه خاصی که در جستجوی منابع به‌ویژه مقالات فارسی و لاتین دارند، بیشتر مراجعان این مرکز را در کمترین زمان ممکن، دست پُر روانه منزل می‌کنند. البته بخش اعظم مراجعان نیاز به جستجو در روزنامه‌های آرشیو یا پایگاه‌های مقالات این مرکز را دارند.
گزارشگر: آرزو مستاجرحقیقی
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
