پای سخن برگزیده جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی
۱۳۹۶-۰۵-۲۸
پای سخن برگزیده جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی
دریچه‌ای نو به سوی معماری آستان دوست
هنوز روزهای زیادی نگذشته است از زمانی که نام کتاب «گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی؛ از صفویه تا قاجاریه» در دفتر پرافتخار جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی حک شد.
اثری که صاحبان قلم و اندیشه را به گذشته‌های دور در حرم مطهر رضوی برد و دریچه جدیدی را پیش روی آن‌ها گشود. این کتاب به همت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی منتشر شده است و در بخش کتاب برتر، محور حرم و اماکن متبرکه، دهمین دوره جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی در مرداد سال 1396، شایسته تقدیر شناخته شد.
در ماه ذی‌القعده؛ ماهی که با مناسبت‌های مرتبط با خاندان رضوی پیوند خورده است، با اعظم نظرکرده؛ مؤلف این اثر هم‌کلام می‌شویم. بانویی اهل تاریخ که از سال 1384 در بخش نمایه‌سازی اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در جوار حرم مطهر امام هشتم(ع) مشغول به کار و خدمت است. همچنین مقالات متعددی را بر اساس اسناد تاریخی آستان قدس رضوی نوشته که در نشریات و همایش‌های مختلف کشور به چاپ رسیده و مطرح شده است.
• کتاب «گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی» دربردارنده چه موضوعاتی است؟
در این اثر، همان‌طور که از نام آن مشخص است با استناد به اسناد تاریخی آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی که محوریت موضوعی آن‌ها معماری و تعمیرات حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه مربوطه است، مواردی مانند تزئینات هنری حرم مطهر رضوی، مشاغل موجود در اسناد تعمیرات، مصالح به‌کار برده شده در حرم رضوی و... بررسی و معرفی شده است. متن بازخوانی و تصویرهای اسناد نیز به تفکیک دوره تاریخی در سه بخش صفویه، افشاریه و قاجاریه آورده شده است.
• چطور شد که تصمیم به تألیف چنین اثری گرفتید؟
این کتاب، حاصل انجام یک طرح پژوهشی در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی است. طرحی که بذر آن سال 1386 با حضور تعدادی از کارشناسان سازمان عمران و توسعه حرم مطهر رضوی در این مدیریت کاشته شد. این کارشناسان برای انجام اقدامات عمرانی در حرم مطهر به دنبال اطلاعات و اسناد قدیمی مرتبط با بناهای حرم بودند. این اسناد توسط کارشناسان بخش نمایه‌سازی اسناد آستان قدس رضوی بازخوانی شد.
پس از اتمام کار آنان، این طرح با هدف بررسی مجموعه اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی در شورای پژوهشی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی مطرح شد و سپس در دستور کار قرار گرفت. پس از پایان طرح، به منظور بزرگداشت انتخاب مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 میلادی، در راستای آشنایی محققان با نفایس مرکز اسناد آستان قدس رضوی، تسهیل دسترسی به اسناد و معرفی حرم مطهر امام هشتم(ع) این کتاب، به عنوان یکی از عالی‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی، به زیور چاپ آراسته شد.
• این اسناد تاریخی چگونه انتخاب و بررسی شد؟
این طرح از مجموعه‌ای بیش از پنج هزار شماره اموالی و حدود 14 هزار برگ سند مرتبط با موضوع معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی، از دوره صفویه تا قاجاریه، تشکیل شده است که از این تعداد؛ 300 شماره اموالی برای بازخوانی در مرحله نخست انتخاب شد. این اسناد مربوط به اماکن نزدیک به روضه منوره بودند و معماری و تعمیرات را در صحن‌ها، رواق‌ها و گنبدهای نزدیک به مضجع شریف روایت می‌کردند.
در نهایت، عکس و متن بازخوانی 73 برگ سند منتخب شامل 17 سند دوره صفویه، 15 سند دوره افشاریه و 41 سند دوره قاجاریه در کتاب حاضر به چاپ رسید. قدمت قدیمی‌ترین سند به سال 1009 هجری قمری می‌رسد و جدیدترین سند نیز در سال 1334 هجری قمری نوشته شده است.
• انجام مراحل تدوین کتاب چه مدت به‌طول انجامید؟
از سال 1390 تا 1395، انجام مراحل پژوهشی و تألیف کتاب طول کشید. به طور مثال، حدود هشت ماه صرف بازخوانی اسناد شد. همچنین مرحله بررسی و بازخوانی اسناد در شورای مقابله سند مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی یک‌سال به درازا کشید. در این شورا جمعی از کارشناسان با تجربه در حوزه خط سیاق(خطی که اسناد با آن نوشته شده است) حضور دارند و متن بازخوانی اسناد را کلمه به کلمه بررسی می‌کنند تا متنی دقیق و درست در کتاب به چاپ برسد.
• از دغدغه‌ها و مشکلاتی که در مسیر تدوین این کتاب پشت سر گذاشتید، بگویید.
تطبیق اصل سند در اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی، یکی از مراحل دشوار انجام این طرح پژوهشی بود. از آنجایی که اسناد، هزینه‌های تعمیرات را نشان می‌داد، مکان دقیق تعمیر صورت گرفته در آن‌ها ذکر شده بود. در این مرحله، باید با راهنمایی مهندسان و معماران قدیم حرم، مکان مورد نظر را پیدا می‌کردم که با توجه به مشغله این افراد، کار به کندی انجام می‌شد. همچنین در اسناد، اصطلاحاتی درباره مصالح، ابزار، عمل خاصی در حوزه معماری وجود داشت که برای روشن کردن آن‌ها باید از افراد آگاه و متخصص کمک می‌گرفتم که پیدا کردن معانی برخی اصطلاحات پس از جست‌وجوی بسیار انجام شد.
• آیا این اصطلاحات در کتاب ذکر شده است؟
اصطلاحات معماری در بخش پایانی و پیوست کتاب در دو بخش عمومی و تخصصی ذکر شده است. اصطلاحات عمومی معماری به معرفی واژه‌هایی مانند معمار، قرارداد و کاشی‌کاری می‌پردازد. اما در بخش اصطلاحات تخصصی، واژه‌های مربوط به آستان قدس رضوی مانند استیفانامچه، بیان شده است.
• در مجموع برای تألیف این کتاب از چه منابعی استفاده کردید؟
از اسناد و عکس‌های تاریخی و کتاب‌های مختلف موجود در بخش‌های سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و همچنین برخی مقالات و کتاب‌های تخصصی حوزه معماری کتابخانه‌های بنیاد پژوهش‌های اسلامی این آستان مقدس و دانشگاه فردوسی استفاده کردم. در مطالعات میدانی نیز از راهنمایی افرادی مانند علیرضا گروسی در حرم مطهر رضوی بهره‌مند شدم.
• مخاطبان این کتاب چه کسانی هستند؟
دانشجویان رشته معماری، کارشناسان و مهندسان بخش‌های مختلف مجموعه آستان قدس رضوی مانند سازمان عمران و توسعه حریم حرم مطهر رضوی و پژوهش‌گرانی که بر روی هنرهای این آستان ملکوتی تحقیق می‌کنند، مهم‌ترین مخاطبان کتاب به‌شمار می‌روند. همچنین عموم مردم اگر علاقه خاصی به معماری و تعمیرات حرم منور امام رضا(ع) داشته باشند، می‌توانند از مباحث آن استفاده کنند.
• ویژگی خاص کتاب «گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی» نسبت به آثار مشابه چیست؟
نکات و مطالبی که در اسناد این اثر ذکر شده است، در دیگر منابع کمتر یافت می‌شود به طوری که این کتاب را می‌توان نخستین اثر پژوهشی بر اساس اسناد منسجم و منظم معماری، همراه با بازخوانی اسناد ارزشمند دوره‌های صفویه، افشاریه و قاجاریه دانست.
• برسیم به جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی. آیا در گذشته نیز در این جشنواره بین‌المللی شرکت کرده بودید؟
امسال اولین دوره‌ای بود که اثری را برای شرکت در جشنواره ارسال کردم، اما از آنجایی که کارمند سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی هستم، تا حدودی با روند انجام آن آشنا هستم و دوره‌های قبلی نیز در مراسم اختتامیه جشنواره شرکت کرده بودم.
• نظرتان درباره اطلاع‌رسانی و تبلیغات جشنواره چیست؟
در حوزه اطلاع‌رسانی هنوز جای کار دارد و باید دامنه آن گسترده‌تر شود. رسانه‌های ملی و بین‌المللی کشور در این امر نقش اثرگذاری دارند. همچنین آیین پایانی جشنواره هم بهتر است بیشتر در رسانه‌ها منعکس شود.
• چه پیشنهادی برای بالا بردن سطح کیفی و کمی جشنواره در دوره بعدی دارید؟
بهتر است داوری آثار در دو بخش نوقلمان و پیش‌کسوتان صورت گیرد تا آثار بیشتر و بهتری به جشنواره ارسال شود. همچنین دستاوردهای جشنواره در ده دوره گذشته بیشتر در رسانه‌ها منعکس شود تا افراد زیادتری از سطح کمی و کیفی جشنواره مطلع شوند.
تهیه و تنظیم: آرزو مستأجر حقیقی
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
