گفت‌وگو با مؤلف کتاب «تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامههای خراسان»
۱۳۹۶-۰۹-۱۲
گفت‌وگو با مؤلف کتاب «تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامههای خراسان»
پیش‌نمایه‌ای برای مطبوعات قدیم خراسان
مدتی نمی‌گذرد از زمانی که مشهد به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال 2017 میلادی انتخاب شد و نهادهای مختلف فرهنگی برای بزرگداشت این انتخاب نیکو دست به کار شدند.
برنامه‌های متنوعی در این راستا در مشهدالرضا(ع) برگزار و آثار ارزشمندی نیز به زیور چاپ آراسته شد. چنانکه چندی پیش، به همت گروه مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، جلد نخست کتاب «تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامههای خراسان» با محوریت دوره قاجار به چاپ رسید و دریچه جدیدی به سوی پژوهش‌گران حوزه خراسان گشود. این اثر توسط ابراهیم حافظی و زینب اسماعیلی بایگی در سه جلد تدوین شده است که جلد اول آن، در بیست و سومین نمایشگاه مطبوعات کشور در تهران رونمایی شد. ابراهیم حافظی؛ کارشناس نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی گروه مطبوعات آستان قدس رضوی است که از سال 1380 در این گروه خدمت می‌کند. وی حدود ده سال نیز به عنوان کارشناس مسئول بخش ثبت، سفارش و آماده‌سازی نشریات گروه مطبوعات این آستان مقدس کار کرده است. او متولد 1355 و دارای مدرک کارشناسی ارشد کتابداری است و با علاقه خاصی در حوزه مطبوعات در جوار حرم مطهر رضوی فعالیت می‌کند. در این مجال با حافظی، درباره چگونگی تألیف و انتشار این کتاب به گفت‌وگو نشستیم.
• چطور شد که به بررسی مطبوعات خراسان پرداختید؟
معرفی منابع اطلاعاتی آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی، یکی از فعالیت‌های گروه مطبوعات مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان است. از این رو، چندین سال قبل تصمیم گرفته شد تا نفایس آرشیو مطبوعات این آستان مقدس را معرفی کنیم. البته نشریات مانند نسخه‌های خطی دارای ارزش خاصی هستند و به امانت داده نمی‌شوند. اما کار بر روی نفایس حوزه مطبوعات، تفاوت بسیاری با بررسی نسخه‌های خطی یا اسناد نفیس دارد و مشکل‌تر است. از طرف دیگر، این آرشیو دارای تعداد قابل توجهی نشریه است.
به طوری که در حال حاضر بیش از 30 هزار عنوان نشریه؛ از روزنامه و مجله گرفته تا سال‌نامه و سالنما و ویژه‌نامه‌ها در آن نگهداری می‌شود که بیش از چهار هزار عنوان نشریه متعلق به قبل از انقلاب اسلامی است و می‌توان تمامی آن‌ها را جزء نفایس در نظر گرفت. تعداد چشمگیر عناوین نشریات آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی و تفاوت نوع کار بر روی مطبوعات، موجب شد تا بررسی نفایس این آرشیو در چند مرحله صورت بگیرد. با توجه به اهمیت و جایگاه مطبوعات خراسان در کشور، تصمیم گرفته شد در مرحله نخست، مطبوعات خراسان در دوره قبل از انقلاب اسلامی مورد پژوهش قرار گیرد.
• آیا از ابتدای انجام این طرح پژوهشی به فکر تألیف کتاب هم بودید؟
به طوری که در حال حاضر بیش از 30 هزار عنوان نشریه؛ از روزنامه و مجله گرفته تا سال‌نامه و سالنما و ویژه‌نامه‌ها در آن نگهداری می‌شود که بیش از چهار هزار عنوان نشریه متعلق به قبل از انقلاب اسلامی است و می‌توان تمامی آن‌ها را جزء نفایس در نظر گرفت. تعداد چشمگیر عناوین نشریات آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی و تفاوت نوع کار بر روی مطبوعات، موجب شد تا بررسی نفایس این آرشیو در چند مرحله صورت بگیرد. با توجه به اهمیت و جایگاه مطبوعات خراسان در کشور، تصمیم گرفته شد در مرحله نخست، مطبوعات خراسان در دوره قبل از انقلاب اسلامی مورد پژوهش قرار گیرد.
خیر. ابتدا پژوهش را با هدف بررسی موجودی آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی در حوزه نفایس مطبوعات خراسان، شروع کردیم تا منابع آرشیو، دقیق شناسایی شود. همچنین روش پژوهش بر روی نفایس آرشیو ارزیابی گردد. خوشبختانه در پایان کار، مسئولان سازمان موافقت کردند تا نتایج این طرح پژوهشی در قالب کتابی سه جلدی منتشر شود. جلد نخست با محوریت دوره قاجار در پاییز 1396 به چاپ رسید. جلدهای دوم و سوم هم در مرحله ویراستاری قرار دارد و امیدوارم تا پایان سال جاری توسط سازمان منتشر شود. جلد دوم شامل مجله‌ها و روزنامه‌های خراسان در دوره پهلوی است و جلد سوم به سالنامههای خراسان، نشریات شهرستان‌های خراسان در دوره پهلوی و اسناد مرتبط با مطبوعات خراسان می‌پردازد
.
.
• انجام مراحل تدوین کتاب «تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامههای خراسان» چه مدت به‌طول انجامید؟
زمینه انجام پژوهش حدود سال 87 فراهم شد، اما با توجه به اینکه در کنار انجام این طرح پژوهشی، در گروه مطبوعات آستان قدس رضوی وظایف اجرایی نیز بر عهده در داشتم، کار به طور جدی از سال 1390 آغاز شد. البته انجام طرح محدود به تهیه فهرست نشریات نمی‌شد و بررسی تاریخی نشریات هم مد نظر بود، بنابراین کتاب با همکاری زینب اسماعیلی بایگی؛ کارشناس ارشد تاریخ تدوین شد. در مجموع، تألیف این کتاب سه جلدی، مدت پنج سال به‌طول انجامید.
• برای تألیف این اثر پژوهشی، از چه منابعی استفاده شد؟
مهم‌ترین هدف انجام این پژوهش، معرفی موجودی آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی برای استفاده محققان در حوزه خراسان و مقایسه منابع این آرشیو با موجودی‌های سایر مراکز آرشیوی کشور بود. از این رو، ابتدا تمام نشریات قبل از انقلاب اسلامی در حوزه خراسان شناسایی شد. در مرحله بعد، آن‌چه در آرشیو این آستان مقدس بود، ورق به ورق بررسی شد. اطلاعات این نشریات با اطلاعات تاریخی مرتبط ترکیب و به شیوه توصیفی و تحلیلی در کتاب گنجانده شده است. برخی از نشریات چاپ خراسان، در دیگر آرشیوهای کشور وجود داشت که با نام و مشخصات و محل نگهداری آن‌ها در کتاب عنوان شده است. برخی نشریات هم در هیچ‌کدام از مراکز کشور یافت نشد که تنها به ذکر نام آن‌ها در کتاب اکتفا شده است.
• در حال حاضر، تعداد منابع آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی در حوزه خراسان چقدر است؟
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بیش از 200 عنوان نشریه با محوریت خراسان بزرگ، در شهرهای مختلف این منطقه چاپ شده است که 150 عنوان در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی وجود دارد. حدود 20 عنوان هم در سایر آرشیوهای مطبوعاتی ایران موجود است که آرشیو آستان قدس رضوی فاقد آن می‌باشد. سایر عناوین اگر چاپ شده‌اند، نسخه‌ای از آن‌ها دیده نشده است که در این کتاب به تفکیک هر یک از این دسته‌بندی‌ها مورد اشاره قرار گرفته است. بیش از سه هزار عنوان نشریه که پس از انقلاب اسلامی در استان‌های خراسان به چاپ رسیده است، در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است. با توجه به اینکه هنوز امکان دسترسی به آن‌ها وجود دارد و شیوه متفاوتی برای بررسی آن‌ها باید استفاده شود، در این طرح پژوهشی مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند
.
.
• از قدیمی‌ترین نشریه خراسان بگویید.
«روزنامه اردوی همایون» که در آن وقایع سفر ناصرالدین شاه در سال 1284 قمری به مشهد توسط میرزا علی نائینی در چهار شماره ذکر و منتشر شده است، نخستین نشریه غیررسمی و ادواری خراسان به شمار می‌رود. البته برخی صاحب‌نظران حوزه مطبوعات، این نشریه را یک سفرنامه می‌دانند. به این‌ترتیب «روزنامه ادب»، اولین روزنامه رسمی مشهد محسوب می‌شود که سال 1318 قمری(1279شمسی) چاپ شده است. این نشریه، تنها روزنامه رسمی استان خراسان در دوره قبل از مشروطه هم قلمداد می‌شود. (روزنامه‌نگاری جدی در مشهد پس از دوره مشروطه آغاز شده است)
• آیا آثار مشابهی درباره مطبوعات خراسان در کشور به چاپ رسیده است؟
مطبوعات و روزنامه‌نگاری در خراسان مورد توجه برخی مورخان و محققان بوده است. کتاب «جزوه روزنامه‌نگاری»؛ اثر رجب طارمی که در سال 1337 با معرفی مجموعه‌ای از مطبوعات خراسان در آن دوره منتشر شده و کتاب دو جلدی «روزنامه و روزنامه‌نگاری در خراسان»؛ تألیف دکتر حسین الهی در سال 1380 و کتاب «نام‌ها و نامه‌ها» اثر مرحوم ستار شهوازی بختیاری در سال 1383 تنها تلاش‌هایی است که برای معرفی مطبوعات قبل از انقلاب اسلامی، آن هم تا سال 1332 شده است. هر چند این تألیفات ستودنی است، اما به روزنامه‌نگاری قبل از انقلاب اسلامی نگاه صرف تاریخی دارند و نیاز است بیشتر از این محتوا و رویکرد آن‌ها تحلیل شود. ضمن اینکه در این کتاب‌ها جای بسیاری از نشریات چاپ شده در سال‌های مورد بررسی خالی است
.
.
• وجه تمایز کتاب تاریخ تحلیلی نشریات خراسان با دیگر آثار چیست؟
فهرستگان بودن اثر که مکان نگهداری هر نشریه چاپ شده در خراسان را در آرشیوهای کشور ذکر کرده است. به این‌ترتیب اگر نشریه مورد نظر یک محقق تهرانی در کتابخانه‌ای در پایتخت موجود باشد، در کمترین زمان ممکن و به آسانی به آن دسترسی پیدا خواهد کرد و چالشی برای دستیابی به آن نخواهد داشت. همچنین اطلاعات توصیفی مرتبط به هر نشریه تا حد امکان در کتاب آمده است. نام دست‌اندرکاران چاپ نشریه، چاپخانه، نوع نشریه، قطع، نویسندگان، قیمت و اشتراک در کتاب به چشم می‌خورد. در کنار ارائه اطلاعات فیزیکی نشریه، محتوای آن بررسی شده و با ارائه نمونه‌های عینی از متن روزنامه، رویکرد و انشای آن برای محقق تببیین شده، ضمن اینکه اگر تغییر و تحولی در آن رخ داده، مورد اشاره قرار گرفته است. در پایان معرفی هر نشریه، ویژگی‌های خاص آن نیز در قالب کلید واژه‌هایی ذکر شده است. این کتاب با بررسی تحلیلی نشریات منتشر شده است و آن را می‌توان پیش‌نمایه‌ای برای نشریات، به ویژه روزنامه‌های خراسان دانست. معرفی نشریاتی که پس از سال 1332 تا سال 1357 چاپ شده‌اند برای اولین بار انجام گرفته است. اسناد ارائه شده در این اثر مبتنی بر اسناد موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. وجود تصویر نشریه و دست‌اندرکاران اصلی آن یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب می‌باشد
.
.
• از نقطه نظر شما مخاطبان اصلی این کتاب چه کسانی هستند؟
از آنجایی که این کتاب با نگاهی توصیفی- تاریخی به بررسی نشریات چاپ خراسان پرداخته و روزنامه‌نگاری در خراسان را از آغاز؛ یعنی از سال 1279شمسی(1318 قمری) تا 1357 شمسی دربرمی‌گیرد، ارزش خاصی برای پژوهش‌گران دارد. علاوه بر معرفی نشریات، اطلاعات تاریخی شرایط اجتماعی خراسان و وقایع سیاسی، اقتصادی و مذهبی این منطقه در آن نهفته است. همچنین با توجه به نوع کار در حوزه کتابداری، اطلاعات توصیفی و تحلیلی در آن ارائه شده است. محققان حوزه مطبوعات، اسناد، تاریخ، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و... می‌توانند از آن به عنوان یک کتاب مرجع استفاده کنند.
• برای تألیف این اثر، چه مشکلاتی را پشت سر گذاشتید؟
با توجه به اینکه مشغول به خدمت و انجام کار اجرایی در سازمان بودم، فرصت کمتری برای پژوهش در اختیار داشتم و این امر موجب کندی انجام تحقیق و گردآوری اطلاعات می‌شد. از طرف دیگر، کتاب دربردارنده اطلاعات تاریخی، جامعه‌شناسی و کتابداری است که تجمیع و ترکیب این اطلاعات کمی سخت بود. همچنین اطلاعات حوزه مطبوعات، مرتب متحول می‌شود و ممکن است نشریه‌ای که ما با بررسی بسیار فکر می‌کردیم تا تاریخ مشخصی به چاپ رسیده است، توسط یک محقق یا مجموعه‌دار اعلام شود که نسخه‌های بعدی آن نیز وجود دارد و اطلاعات مندرج در کتاب نقض شود. در انجام پژوهش، نیاز به بررسی منابع سایر آرشیوهای مطبوعات کشور هم بود که با توجه به پراکندگی و گستردگی نشریات در آرشیوهای ایران و حتی خارج کشور، این امر با دشواری انجام شد. چرا که برخی آرشیوها از موجودی خود اطلاعات دقیقی نداشتند و این موارد، جمع‌بندی کار را بسیار سخت می‌کرد. تغییر و تحول نشریات در زمان چاپ از نکته‌هایی بود که نیاز به کنکاش و بررسی موشکافانه داشت و اشتباهات ناخواسته‌ای را پیش می‌آورد.
• چه نکاتی درباره مطبوعات خراسان در طول پژوهش برایتان جالب توجه بود؟
از دریچه نگاه یک کتابدار به بررسی جریان روزنامه‌نگاری در خراسان پرداختم و به نکات جالب بسیاری در این پژوهش برخوردم. به طور مثال، نشریاتی را دیدم که مربوط به خراسان بود، اما در استان دیگری منتشر شده بود. بعضی نشریات قبل از انقلاب اسلامی هم با وجود آنکه در خراسان منتشر شده بود، اما کمترین اطلاعات درباره خراسان در آن‌ها به چشم می‌خورد. فراز و فرودی که روزنامه‌نگاری خراسان داشته در مقایسه با اطلاعات اندک من با دیگر استان‌ها برایم جالب توجه بود. این اثر، اولین کتابم است و امیدوارم با توجه به تفاوت دیدگاه‌های صاحب‌نظران حوزه مطبوعات کشور، بازخورد خوبی در بین مخاطبان داشته باشد و مشکلات آن‌ها را در شناسایی مطبوعات خراسان تا حد زیادی برطرف کند.
لینک خبر
لینک خبر
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
