گفت‌وگو با پژوهش‌گر برگزیده جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی
۱۳۹۶-۰۵-۲۸
گفت‌وگو با پژوهش‌گر برگزیده جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی
سفر به هزارتوی نقاره‌خانه رضوی
صدای نقارهنوازی در حرم مطهر رضوی همواره گوش‌نواز بوده و خواهد بود. نوایی دلنشین که زائر و مجاور، غنی و فقیر، سفید و سیاه را با خود همراه می‌کند و آرامشی معنوی در دل‌های شیفته می‌نشاند.
در این میان، دهمین جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی، نویدی خوش به دوستداران نقارهنوازی صحن و سرای رضوی داد. نوید چاپ کتابی با عنوان «تاریخ نقاره‌خانه آستان قدس رضوی». این اثر در بخش حمایت از آثار رضوی جشنواره، شایسته تقدیر شناخته شد و قرار است در پرتوی حمایت‌های مجموعه آستان قدس رضوی و جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی به زیور چاپ آراسته شود.
کتابی که روایت‌های ناگفته بسیاری را از تاریخچه فعالیت نقاره‌خانه حرم مطهر امام هشتم(ع) برای همگان روشن می‌کند. در این مجال، با مؤلف این اثر به گفت‌وگو نشستیم. با ما همراه شوید تا نگاهی به چگونگی تألیف این اثر که در آینده نه چندان دور روانه بازار نشر می‌شود، بیندازیم.
• خودتان را برای مخاطبان آستان نیوز معرفی کنید.
زهرا فاطمی‌مقدم، فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد رشته تاریخ دانشگاه فردوسی هستم. سال 1384 به عنوان کارشناس اسناد در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی خدمتم را آغاز کردم و از سال 1390، کارشناس مسئول بخش نمایه‌سازی اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات این سازمان هستم.
• چطور شد سراغ تاریخ نقاره‌خانه حرم مطهر رفتید؟
یکی از مهم‌ترین نتایج کار من و همکاران پرتلاشم در بخش نمایه‌سازی اسناد آستان قدس رضوی، استخراج مطالب پژوهشی از دل اسناد ادوار مختلف تاریخی این مجموعه است. این اسناد در نوع خودشان منحصربه‌فرد هستند و اطلاعات بسیاری درباره مراسم‌های مذهبی در حرم مطهر و اماکن متبرکه از زمان شکل‌گیری آستان قدس در آن‌ها نهفته است. این مجموعه بزرگ موقوفاتی از معدود مکان‌های مذهبی است که دارای اسناد منظم به قدمت پانصد ساله است.
اسناد نقاره‌خانه هم از جمله منابع موجود در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی است. با توجه به اهمیت نقاره‌خانه در حرم و علاقه بسیاری که به این موضوع داشتم، پیشنهاد کردم در قالب یک طرح پژوهشی بر روی تاریخ نقاره‌خانه کار شود. این‌طوری می‌توانستم پاسخ پرسش‌هایی را که درباره تشکیلات اداری نقاره‌خانه و فعالیت آن در دوره‌های مختلف تاریخی وجود داشت، پیدا کنم.
• چه قدم‌هایی در مسیر انجام این طرح پژوهشی برداشتید؟
ابتدا منابع مرتبط با این حوزه را بررسی کردم که اطلاعات موجود در کتاب‌ها بسیار مختصر بود و نمی‌توانست حق نقاره‌خانه و نقارهنوازی را ادا کند. در مرحله بعدی سراغ اسناد آستان قدس رضوی درباره نقاره‌خانه رفتم. از حدود 700 هزار برگ سند مرتبط با این آستان مقدس، بیش از دو هزار برگ سند دارای مطالبی درباره نقاره‌خانه است. این اسناد تاریخی را خط به خط مطالعه و دسته‌بندی کردم. همچنین با نقاره‌چیان گفت‌وگو کردم تا پاسداشتی از زحمات و عشق آنان، در اثر نهایی نمود پیدا کند. در مجموع انجام این طرح از سال 1392 شروع شد و در نهایت، در سال 1395 تحقیقات و مطالعات آن کامل و متن نهایی تدوین شد.
• به‌طور نمونه چه مطالبی در این اسناد درباره نقاره‌خانه ذکر شده است؟
نام کارکنان نقاره‌خانه در این اسناد قابل بررسی بود که نشان می‌داد نقاره‌زنی یکی از مشاغل موروثی آستان قدس رضوی بوده که از پدر به پسر و خویشاوندان نزدیک منتقل شده است. به‌طور مثال نقاره‌نوازان‌های دوره قاجار از نسل نقاره‌نوازان دوره صفوی بودند و یک زنجیره خانوادگی در این شغل به چشم می‌خورد. از دیگر نکات می‌توان به میزان حقوق پرداختی آنان، میزان حضورشان در نقاره‌خانه، شغل‌های مختلف در این مکان تاریخی، هزینه‌های جاری نقاره‌خانه از سوخت و تهیه لباس گرفته تا تعمیرات ساختمانی و تعمیر و خریداری سازها، اشاره کرد.
• چه نکاتی درباره وظایف نقاره‌خانه در این اسناد تاریخی برای شما جالب توجه بود؟
از حدود 500 سال پیش، نقارهنوازی با هدف اعلام طلوع و غروب خورشید انجام شده است که همچنان ادامه دارد. نقاره‌زدن در ماه رمضان بسیار نمود داشته و در جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی نیز نواخته شده است که به آن «شادیانه» می‌گفتند. همچنین نقارهنوازی با هدف پیام‌رسانی انجام شده است؛ به‌طور مثال اعلام شفای بیماران یا پیروزی در جنگ. چنانکه پس از آزادی خرمشهر، نوای نقاره در حرم مطهر رضوی طنین‌انداز شد.
• اثر حاضر دارای چه سرفصل‌هایی است؟
این اثر در هفت فصل شامل «درآمدی بر پژوهش(پیشینه پژوهش و معرفی منابع)»، «سابقه نقارهنوازی در ایران»، «تاریخچه نقارهنوازی آستان قدس رضوی از آغاز تا کنون که به دوره‌های قبل صفویه، صفویه، افشاریه، قاجاریه، پهلوی و معاصر تقسیم‌بندی می‌شود»، «کارکنان و مشاغل نقاره‌خانه»، «سازها، وظایف و شیوه نقارهنوازی در نقاره‌خانه آستان قدس رضوی»، «ساختمان و محل نقاره‌خانه آستان قدس رضوی» و «تحلیل تطبیقی دوره‌ها(نتیجه‌گیری)»، تألیف و تدوین شده است. در بخش پایانی، نمونه اسناد بازخوانی‌شده همراه عکس‌های موجود از نقاره‌خانه(از دوره قاجار تا به امروز)، آورده شده است.
• منابع مطالعاتی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در انجام طرح پژوهشی تاریخ نقاره‌خانه تا چه اندازه نقش داشته است؟
به نظرم صددرصد عدد درستی باشد، چرا که مهم‌ترین منبع پژوهش این طرح، اسناد تاریخی آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بود. عکس‌های تاریخی نیز از آرشیو عکس این مدیریت تأمین شد. البته از کتاب‌های کتابخانه تخصصی تاریخ آستان قدس رضوی و مصاحبه‌های بخش تاریخ شفاهی سازمان هم استفاده کردم.
• این پژوهش پس از چاپ و انتشار، مخاطبان خاص دارد یا عام؟
کتاب «تاریخ نقاره‌خانه آستان قدس رضوی» می‌تواند مورد استفاده و مطالعه اقشار مختلف اهل مطالعه و پژوهش قرار گیرد. افرادی که در حوزه اسنادی تحقیق و بررسی می‌کنند، می‌توانند آن را به عنوان نمونه کاری در این حوزه مطالعه کنند. دیگر اقشار مردم هم برای اطلاع و آشنایی بیشتر با تاریخچه نقارهنوازی می‌توانند از مطالب آن بهره‌مند شوند.
• در طول انجام این طرح به چه نکات خاص دیگری پی بردید؟
نقارهنوازی همیشه برای مردم چه زائر و مجاور طنینی دل‌نواز دارد. خود من وقتی صدای نقاره را می‌شنوم، دلم به لرزه در می‌آید و نشاط معنوی خاصی وجودم را می‌گیرد. در طول انجام این پژوهش به‌طور نمونه اسنادی را بازخوانی کردم که نشان می‌داد برخی افراد سازهای خود را نذر نقاره‌خانه حرم مطهر رضوی کردند. همچنین در دوره رضاخان نقارهنوازی به دلیل آنکه آن را یک نماد مذهبی می‌دانستند، متوقف شده است.
برای انجام این سنت دیرینه در حرم، زحمات بسیاری کشیده شده و می‌شود و افرادی مانند احمد اقوام شکوهی؛ نقاره‌زن قدیمی حرم مطهر با وجود کهولت سن، در فصول مختلف سال جز دو ماه محرم و صفر، خودشان را می‌رسانند به نقاره‌خانه تا شیفتگان این آستان منور را میهمان نوای نقاره‌ها کنند.
جالب است برخی اماکن مذهبی نیز به تبعیت از نقاره‌خانه حرم در برخی شرایط خاص، نقاره می‌نوازند، اما بی‌شک فقط صدای نقاره‌خانه آستان قدس رضوی است که در خاطره‌ها ماندگار می‌شود و زائران دور و نزدیک با شنیدن آن، به یاد این سرای ملکوتی می‌افتند.
• قرار است در پرتوی جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی، حاصل پژوهش شما به چاپ برسد و در دسترس همگان قرار گیرد، آیا این نخستین تجربه شما از شرکت در جشنواره و نشر اثری در حوزه اسناد تاریخی است؟
برای اولین بار بود که اثری را برای شرکت در جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی ارسال کردم، اما در گذشته کتاب «دارالشفای رضوی در گذر زمان» را با همکاری سالم حسین‌زاده و الهه محبوب؛ از همکاران باتجربه مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی تألیف و منتشر کرده بودم. مقالات متعددی نیز به همایش‌ها و نشریات مختلف در حوزه مطالعات اسنادی ارائه دادم که به چاپ رسیده است. در حال حاضر نیز مطالعات اسنادی خودم را بر روی آداب و رسوم و مراسم قدیمی حرم مطهر رضوی متمرکز کردم؛ مراسمی که برخی قدمت چند صدساله دارند.
• ارزیابی زهرا فاطمی‌مقدم درباره چگونگی برگزاری جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی چیست؟
به نظرم جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی هنوز جای کار دارد تا جایگاه خاص خود و نقش اثرگذارش را پیدا کند. البته نسبت به سال‌های اولیه، نظم و ترتیب خاصی پیدا کرده و به سطح جامع‌تری در کشور رسیده است.
• با چه راهکارهایی می‌توان جشنواره را بهتر از آنچه هست، برگزار کرد؟
به‌طور مثال اطلاع‌رسانی جشنواره نباید فقط محدود به چند ماه مانده به برگزاری آن شود. با برپایی کارگاه‌های مرتبط در طول سال می‌توان افراد بیشتری را با این جشنواره بین‌المللی آشنا کرد. می‌توان با اهدای آثار برگزیده جشنواره به میهمانان خاص هر حوزه، از حضور این افراد برجسته در آیین پایانی جشنواره استفاده کرد. به عبارتی برای تقدیر از آثار برگزیده نباید به انجام این مراسم اکتفا کرد. همچنین اگر نتایج داوری برای عموم شرکت‌کنندگان جشنواره ارسال شود، آنان می‌توانند ملاک‌های انتخاب آثار برگزیده و نقاط قوت و ضعف آثارشان را بشناسند و برگزاری جشنواره اثرگذارتر خواهد شد.
تهیه و تنظیم: آرزو مستاجرحقیقی
در این میان، دهمین جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی، نویدی خوش به دوستداران نقارهنوازی صحن و سرای رضوی داد. نوید چاپ کتابی با عنوان «تاریخ نقاره‌خانه آستان قدس رضوی». این اثر در بخش حمایت از آثار رضوی جشنواره، شایسته تقدیر شناخته شد و قرار است در پرتوی حمایت‌های مجموعه آستان قدس رضوی و جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی به زیور چاپ آراسته شود.
کتابی که روایت‌های ناگفته بسیاری را از تاریخچه فعالیت نقاره‌خانه حرم مطهر امام هشتم(ع) برای همگان روشن می‌کند. در این مجال، با مؤلف این اثر به گفت‌وگو نشستیم. با ما همراه شوید تا نگاهی به چگونگی تألیف این اثر که در آینده نه چندان دور روانه بازار نشر می‌شود، بیندازیم.
• خودتان را برای مخاطبان آستان نیوز معرفی کنید.
زهرا فاطمی‌مقدم، فارغ‌التحصیل مقطع کارشناسی ارشد رشته تاریخ دانشگاه فردوسی هستم. سال 1384 به عنوان کارشناس اسناد در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی خدمتم را آغاز کردم و از سال 1390، کارشناس مسئول بخش نمایه‌سازی اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات این سازمان هستم.
• چطور شد سراغ تاریخ نقاره‌خانه حرم مطهر رفتید؟
یکی از مهم‌ترین نتایج کار من و همکاران پرتلاشم در بخش نمایه‌سازی اسناد آستان قدس رضوی، استخراج مطالب پژوهشی از دل اسناد ادوار مختلف تاریخی این مجموعه است. این اسناد در نوع خودشان منحصربه‌فرد هستند و اطلاعات بسیاری درباره مراسم‌های مذهبی در حرم مطهر و اماکن متبرکه از زمان شکل‌گیری آستان قدس در آن‌ها نهفته است. این مجموعه بزرگ موقوفاتی از معدود مکان‌های مذهبی است که دارای اسناد منظم به قدمت پانصد ساله است.
اسناد نقاره‌خانه هم از جمله منابع موجود در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی است. با توجه به اهمیت نقاره‌خانه در حرم و علاقه بسیاری که به این موضوع داشتم، پیشنهاد کردم در قالب یک طرح پژوهشی بر روی تاریخ نقاره‌خانه کار شود. این‌طوری می‌توانستم پاسخ پرسش‌هایی را که درباره تشکیلات اداری نقاره‌خانه و فعالیت آن در دوره‌های مختلف تاریخی وجود داشت، پیدا کنم.
• چه قدم‌هایی در مسیر انجام این طرح پژوهشی برداشتید؟
ابتدا منابع مرتبط با این حوزه را بررسی کردم که اطلاعات موجود در کتاب‌ها بسیار مختصر بود و نمی‌توانست حق نقاره‌خانه و نقارهنوازی را ادا کند. در مرحله بعدی سراغ اسناد آستان قدس رضوی درباره نقاره‌خانه رفتم. از حدود 700 هزار برگ سند مرتبط با این آستان مقدس، بیش از دو هزار برگ سند دارای مطالبی درباره نقاره‌خانه است. این اسناد تاریخی را خط به خط مطالعه و دسته‌بندی کردم. همچنین با نقاره‌چیان گفت‌وگو کردم تا پاسداشتی از زحمات و عشق آنان، در اثر نهایی نمود پیدا کند. در مجموع انجام این طرح از سال 1392 شروع شد و در نهایت، در سال 1395 تحقیقات و مطالعات آن کامل و متن نهایی تدوین شد.
• به‌طور نمونه چه مطالبی در این اسناد درباره نقاره‌خانه ذکر شده است؟
نام کارکنان نقاره‌خانه در این اسناد قابل بررسی بود که نشان می‌داد نقاره‌زنی یکی از مشاغل موروثی آستان قدس رضوی بوده که از پدر به پسر و خویشاوندان نزدیک منتقل شده است. به‌طور مثال نقاره‌نوازان‌های دوره قاجار از نسل نقاره‌نوازان دوره صفوی بودند و یک زنجیره خانوادگی در این شغل به چشم می‌خورد. از دیگر نکات می‌توان به میزان حقوق پرداختی آنان، میزان حضورشان در نقاره‌خانه، شغل‌های مختلف در این مکان تاریخی، هزینه‌های جاری نقاره‌خانه از سوخت و تهیه لباس گرفته تا تعمیرات ساختمانی و تعمیر و خریداری سازها، اشاره کرد.
• چه نکاتی درباره وظایف نقاره‌خانه در این اسناد تاریخی برای شما جالب توجه بود؟
از حدود 500 سال پیش، نقارهنوازی با هدف اعلام طلوع و غروب خورشید انجام شده است که همچنان ادامه دارد. نقاره‌زدن در ماه رمضان بسیار نمود داشته و در جشن‌ها و اعیاد ملی و مذهبی نیز نواخته شده است که به آن «شادیانه» می‌گفتند. همچنین نقارهنوازی با هدف پیام‌رسانی انجام شده است؛ به‌طور مثال اعلام شفای بیماران یا پیروزی در جنگ. چنانکه پس از آزادی خرمشهر، نوای نقاره در حرم مطهر رضوی طنین‌انداز شد.
• اثر حاضر دارای چه سرفصل‌هایی است؟
این اثر در هفت فصل شامل «درآمدی بر پژوهش(پیشینه پژوهش و معرفی منابع)»، «سابقه نقارهنوازی در ایران»، «تاریخچه نقارهنوازی آستان قدس رضوی از آغاز تا کنون که به دوره‌های قبل صفویه، صفویه، افشاریه، قاجاریه، پهلوی و معاصر تقسیم‌بندی می‌شود»، «کارکنان و مشاغل نقاره‌خانه»، «سازها، وظایف و شیوه نقارهنوازی در نقاره‌خانه آستان قدس رضوی»، «ساختمان و محل نقاره‌خانه آستان قدس رضوی» و «تحلیل تطبیقی دوره‌ها(نتیجه‌گیری)»، تألیف و تدوین شده است. در بخش پایانی، نمونه اسناد بازخوانی‌شده همراه عکس‌های موجود از نقاره‌خانه(از دوره قاجار تا به امروز)، آورده شده است.
• منابع مطالعاتی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در انجام طرح پژوهشی تاریخ نقاره‌خانه تا چه اندازه نقش داشته است؟
به نظرم صددرصد عدد درستی باشد، چرا که مهم‌ترین منبع پژوهش این طرح، اسناد تاریخی آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بود. عکس‌های تاریخی نیز از آرشیو عکس این مدیریت تأمین شد. البته از کتاب‌های کتابخانه تخصصی تاریخ آستان قدس رضوی و مصاحبه‌های بخش تاریخ شفاهی سازمان هم استفاده کردم.
• این پژوهش پس از چاپ و انتشار، مخاطبان خاص دارد یا عام؟
کتاب «تاریخ نقاره‌خانه آستان قدس رضوی» می‌تواند مورد استفاده و مطالعه اقشار مختلف اهل مطالعه و پژوهش قرار گیرد. افرادی که در حوزه اسنادی تحقیق و بررسی می‌کنند، می‌توانند آن را به عنوان نمونه کاری در این حوزه مطالعه کنند. دیگر اقشار مردم هم برای اطلاع و آشنایی بیشتر با تاریخچه نقارهنوازی می‌توانند از مطالب آن بهره‌مند شوند.
• در طول انجام این طرح به چه نکات خاص دیگری پی بردید؟
نقارهنوازی همیشه برای مردم چه زائر و مجاور طنینی دل‌نواز دارد. خود من وقتی صدای نقاره را می‌شنوم، دلم به لرزه در می‌آید و نشاط معنوی خاصی وجودم را می‌گیرد. در طول انجام این پژوهش به‌طور نمونه اسنادی را بازخوانی کردم که نشان می‌داد برخی افراد سازهای خود را نذر نقاره‌خانه حرم مطهر رضوی کردند. همچنین در دوره رضاخان نقارهنوازی به دلیل آنکه آن را یک نماد مذهبی می‌دانستند، متوقف شده است.
برای انجام این سنت دیرینه در حرم، زحمات بسیاری کشیده شده و می‌شود و افرادی مانند احمد اقوام شکوهی؛ نقاره‌زن قدیمی حرم مطهر با وجود کهولت سن، در فصول مختلف سال جز دو ماه محرم و صفر، خودشان را می‌رسانند به نقاره‌خانه تا شیفتگان این آستان منور را میهمان نوای نقاره‌ها کنند.
جالب است برخی اماکن مذهبی نیز به تبعیت از نقاره‌خانه حرم در برخی شرایط خاص، نقاره می‌نوازند، اما بی‌شک فقط صدای نقاره‌خانه آستان قدس رضوی است که در خاطره‌ها ماندگار می‌شود و زائران دور و نزدیک با شنیدن آن، به یاد این سرای ملکوتی می‌افتند.
• قرار است در پرتوی جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی، حاصل پژوهش شما به چاپ برسد و در دسترس همگان قرار گیرد، آیا این نخستین تجربه شما از شرکت در جشنواره و نشر اثری در حوزه اسناد تاریخی است؟
برای اولین بار بود که اثری را برای شرکت در جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی ارسال کردم، اما در گذشته کتاب «دارالشفای رضوی در گذر زمان» را با همکاری سالم حسین‌زاده و الهه محبوب؛ از همکاران باتجربه مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی تألیف و منتشر کرده بودم. مقالات متعددی نیز به همایش‌ها و نشریات مختلف در حوزه مطالعات اسنادی ارائه دادم که به چاپ رسیده است. در حال حاضر نیز مطالعات اسنادی خودم را بر روی آداب و رسوم و مراسم قدیمی حرم مطهر رضوی متمرکز کردم؛ مراسمی که برخی قدمت چند صدساله دارند.
• ارزیابی زهرا فاطمی‌مقدم درباره چگونگی برگزاری جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی چیست؟
به نظرم جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی هنوز جای کار دارد تا جایگاه خاص خود و نقش اثرگذارش را پیدا کند. البته نسبت به سال‌های اولیه، نظم و ترتیب خاصی پیدا کرده و به سطح جامع‌تری در کشور رسیده است.
• با چه راهکارهایی می‌توان جشنواره را بهتر از آنچه هست، برگزار کرد؟
به‌طور مثال اطلاع‌رسانی جشنواره نباید فقط محدود به چند ماه مانده به برگزاری آن شود. با برپایی کارگاه‌های مرتبط در طول سال می‌توان افراد بیشتری را با این جشنواره بین‌المللی آشنا کرد. می‌توان با اهدای آثار برگزیده جشنواره به میهمانان خاص هر حوزه، از حضور این افراد برجسته در آیین پایانی جشنواره استفاده کرد. به عبارتی برای تقدیر از آثار برگزیده نباید به انجام این مراسم اکتفا کرد. همچنین اگر نتایج داوری برای عموم شرکت‌کنندگان جشنواره ارسال شود، آنان می‌توانند ملاک‌های انتخاب آثار برگزیده و نقاط قوت و ضعف آثارشان را بشناسند و برگزاری جشنواره اثرگذارتر خواهد شد.
تهیه و تنظیم: آرزو مستاجرحقیقی
افزودن دیدگاه جدید:
فصلنامه،پژوهشنامه مطالعات آرشیوی
فصلنامه ای است علمی–تخصصی درحوزه اسناد مکتوب وشفاهی که قصد دارد پژوهش هایی را باتکیه براسناد موجود در آستان قدس و سایر مراکز آرشیوی منتشرکند.
