مروری بر تاریخ پزشکی‌نویسی کشور

۱۳۹۶-۰۶-۰۱

در لابه‌لای برگ‌های نشریات ادواری؛ از روزنامه‌ گرفته تا مجله‌، سال‌نامه و ویژه‌نامه، گنجینه‌ای از دانش بشری نهفته است. دنیایی از اطلاعات ناب که بسته به موضوع، مخاطبان خاص و عام خود را دارد.

این گنجینه کم‌نظیر اطلاعاتی توسط مراکز آرشیوی حوزه مطبوعات به عنوان بخشی از تاریخ و تمدن بشری حفظ و نگهداری می‌شود. مراکزی مانند گروه مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی که در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع) فعالیت می‌کند. آرشیو گروه مطبوعات این سازمان دارای مجموعه‌های ارزشمندی است که به مناسبت یکم شهریور؛ روز پزشک، به معرفی و مرور مجموعه نشریات پزشکی این آرشیو می‌پردازیم

نقطه شروع پزشکی‌نویسی

وقتی مطبوعات ایران را از جنبه مطالب حوزه پزشکی (پزشکی‌نویسی) بررسی می‌کنیم، به روزنامه «وقایع اتفاقیه» می‌رسیم. اولین روزنامه رسمی کشور که در سال 1267 قمری به چاپ می‌رسید و پزشکی‌نویسی در نشریات کشور از آن شروع شده است. در شماره دوم این روزنامه در 11 ربیع‌الثانی 1267‌، خبر شیوع وبا در عربستان، شمال آفریقا و شهرهای جنوب اروپا و تلفات جانی آن منتشر شده است. همچنین در شماره 22 وقایع اتفاقیه که سوم رمضان 1267 به چاپ رسیده است، نخستین خبر درباره اقدامات پزشکی، قابل رؤیت است.
در این خبر به اقدامات آبله‌کوبی اطفال توسط میرزا ابوالقاسم آبله‌کوب در گیلان اشاره شده است که تمامی اهل شهر در کمال رغبت و میل اطفال خود را می‌آورند و آبله می‌کوبند.

ابراهیم حافظی؛ کارشناس نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی مطبوعات مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی می‌گوید: «نخستین نشریه پزشکی کشور، نشریه‌ای به نام "حفظ‌الصحّه" است که سال 1324 قمری توسط میرزا علی‌اصغر مؤدب‌الدوله نفیسی در تهران منتشر شد». او ادامه می‌دهد: «تک نسخه‌هایی از اولین عناوین نشریات پزشکی ایران با بررسی آرشیوهای مطبوعاتی کشور به‌دست آمده است. شماره‌هایی از عناوین حفظ‌الصحه(1324 ق)، طبابت(1326 ق)، طب مصور(1335 ق)، مجله طبی(1338 ق)، ‌طب کنونی(1339 ق) و مجله صحیه و امور خیریه (1339 ق) که در اولین سال‌های انتشار نشریات پزشکی منتشر شده‌اند، در این آرشیوها به‌چشم می‌خورد.

رشد کمی و کیفی نشریات

در طول مدتی که از انتشار نشریات تخصصی پزشکی می‌گذرد، روند انتشار آن‌ها روز به روز توسعه یافته و به لحاظ کمی و کیفی رشد چشم‌گیری داشته است. تعداد کل نشریات پزشکی قبل از انقلاب به کمتر از 150 عنوان می‌رسید، در حالی‌که بعد از انقلاب بیش از 800 عنوان نشریه تخصصی پزشکی در کشور منتشر شده است. در این میان نقش آرشیوهای مطبوعات به عنوان میراث‌بانان فرهنگ مکتوب کشور اهمیت زیادی دارد. چرا که بسیاری از نشریات حوزه پزشکی، با توجه به اینکه اطلاعات این حوزه به‌صورت منظم روزآمد شده و هر روز فرضیه‌های جدیدی در علم پزشکی مطرح می‌شود، نگهداری و حفظ نمی‌شود. حافظی در این باره بیان می‌کند: «نگاه آرشیویست‌ها به سوی تاریخ علم پزشکی و سابقه اطلاعات این علم معطوف است. از این رو، برای دسترسی محققان به تاریخ پزشکی، سوابق در آرشیوها حفظ می‌شود تا آیندگان از آن‌ها بهره‌ ببرند.

از مجله‌های مهم و پرمراجعه پزشکی که قبل از انقلاب اسلامی در کشور منتشر شده است می‌توان به نشریه دواسازی عصر حاضر(1309)، صحت نمای ایران(1312)، نامه ماهانه درمان(1315)، مجله پزشکی دانشگاه تهران(1321)، مجله بهداشت(1325)، جهان پزشکی(1325)، نامه بهداشتی(1336)، مجله دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران(1341)، پزشکی قانونی(1344)، مجله دانشکده پزشکی مشهد(1345)، روانپزشکی(1348) و مجله دانشکده داروسازی دانشگاه تهران(1351)، اشاره کرد. همچنین مجله‌های گوش، گلو، حلق بینی و حنجره ایران(1369)، طب و تزکیه(1371)، نظام پزشکی(1371)، مجله پژوهشی حکیم (1377)، بیماری‌های عفونی و گرمسیری ایران(1377)، طب کل نگر(1380)، گیاهان دارویی(1380)، از جمله نشریاتی است که پس از انقلاب اسلامی منتشر شده و مورد بررسی بیشتر محققان این حوزه قرار گرفته است.

قدیمی‌ترین نشریه آرشیو

آرشیو گروه مطبوعات این آستان مقدس به عنوان یکی از غنی‌ترین آرشیوهای مطبوعاتی کشور، با تجربه بیش از سه دهه فعالیت متمرکز در فراهم‌آوری کلیه نشریات منتشر شده در ایران و با جذب بیش از 30 هزار عنوان شامل حدود دو میلیون نسخه، خود را مکلف دانسته تا کلیه آثار تولیدی ناشران پزشکی را نیز شناسایی و جذب کند و اطلاع‌‌رسانی لازم را برای استفاده محققان و جامعه پزشکی از این مجموعه ارزشمند انجام دهد. طاهره مهاجرزاده؛ سرپرست گروه مطبوعات مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی بیان می‌کند: «بررسی نشریات موجود در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی نشان می‌دهد از ابتدای انتشار نشریات پزشکی در ایران تاکنون کارشناسان این آرشیو موفق شده‌اند بیش از 950 عنوان نشریه تخصصی و نیمه‌تخصصی به زبان‌های فارسی وغیرفارسی را شناسایی و جذب کنند که از این میان تعداد 80 عنوان آن مربوط به نشریات پزشکی قبل از انقلاب است.
وی اضافه می‌کند: «قدیمی‌ترین نشریه پزشکی موجود در آرشیو گروه مطبوعات آستان قدس رضوی، "مجله صحیه و امور خیریه" نام دارد که ششمین مجله پزشکی ایران هم به‌شمار می‌رود. این مجله در سال 1339 قمری به صورت سربی توسط وزارت صحیه و امور خیریه (وزارت بهداشت و درمان فعلی) در تهران چاپ شده است و یک شماره از آن در آرشیوها موجود است. محتوای این مجله مطالب و مقالاتی درباره بیماری‌ها، وضعیت بهداشت و درمان در شهرهای مختلف و اخباری پراکنده در زمینه پزشکی است.

نشریات پزشکی در خراسان

از سال 1324 قمری تا کنون در بیش از 50 شهر ایران، نشریه پزشکی منتشر شده است که بر اساس نشریات موجود در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی بالغ بر 50 درصد این نشریات در تهران به چاپ رسیده‌اند و بقیه عناوین به‌ترتیب در شهرهای مشهد(79 عنوان)، اصفهان(32 عنوان)، شیراز (15 عنوان)، یزد (13 عنوان)، اهواز و رشت (هر کدام 11 عنوان) منتشر شده‌اند و سهم سایر شهرهای ایران از یک تا ده عنوان نشریه پزشکی است. بر اساس بررسی این نشریات، مشخص شد 40 درصد عناوین در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور منتشر شده‌اند و عمده آن‌ها دارای درجه علمی پژوهشی هستند. کارشناس نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی مطبوعات آستان قدس رضوی درباره نشریات پزشکی خراسان می‌گوید: «"طب کنونی"، اولین مجله پزشکی مشهد است که نسخه‌ای از آن در این آرشیو وجود ندارد.

اما مجله "نامه پزشکان" که سال 1320 به چاپ رسیده است، اولین مجله پزشکی خراسان موجود در آرشیو این آستان مقدس محسوب می‌شود». حافظی می‌افزاید: «طی چند سال بعد از آن، چند نشریه دیگر با عناوین نشریه جمعیت حمایت مسلولین خراسان، مجله دانشکده پزشکی دانشگاه مشهد، نشریه کانون پزشکان خراسان، بولتن دانشکده پزشکی دانشگاه مشهد، مجله دانشکده دندانپزشکی مشهد، در این شهر به عنوان اولین مطبوعات پزشکی خراسان منتشر شده است». مجله‌های دانشکده پزشکی دانشگاه تهران(از سال 1321)، آفات و بیماری‌های گیاهی(از سال 1325) و دانشکده پزشکی دانشگاه مشهد(از سال 1337) از نشریات تخصصی کشور به‌شمار می‌رود که با تجربه و عمر بیش از نیم قرن انتشار، همچنان در کشور به چاپ می‌رسد.

نشریات پزشکی غیرفارسی

بیش از 72 عنوان نشریه پزشکی به زبان‌های غیرفارسی چاپ ایران در این آرشیو موجود است که 43 عنوان به زبان انگلیسی و به‌ترتیب در شهرهای تهران، شیراز، اصفهان، مشهد، اهواز، ساری، زاهدان، یزد و قم منتشر شده و در آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این نشریات از لحاظ موضوعی اغلب مربوط به حوزه‌های عام پزشکی است و به‌صورت خاص هم در بعضی موضوعات پزشکی مثل دندانپزشکی، قلب و عروق، چشم و گوش، زنان، کودکان و داروسازی و... از یک تا 20 عنوان نشریه کاملاً تخصصی منتشر شده است. حافظی بیان می‌کند: «در مجموع 310 عنوان مجله در حوزه مجلات لاتین چاپ داخل و خارج کشور شناسایی و جذب شده است که قدیمی‌ترین آن با عنوان(JAMA):The Journal of the American Medical Association، در سال 1883 میلادی در آمریکا به چاپ رسیده است». از این میان 238عنوان نشریه لاتین به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی در خارج کشور منتشر شده که بیشترین آن‌ها در آمریکا و انگلستان به چاپ رسیده است. مهاجرزاده تصریح می‌کند: «به‌منظور تکمیل آرشیو با رایزنی‌های انجام شده با دانشگاه علوم پزشکی مشهد، مجموعه‌ای بزرگ از نشریات پزشکی لاتین چاپ سال‌های 2000 تا 2011 میلادی جذب گروه مطبوعات آستان قدس رضوی شده است که پس از طی مراحل ساماندهی و آماده‌سازی و افزوده شدن آن به آرشیو مطبوعات سازمان، علاوه بر دسترس‌پذیری آن برای محققان حوزه پزشکی، یکی از غنی‌ترین آرشیوهای پزشکی ایران شکل خواهد گرفت.

دعوتی نیک

کارشناسان گروه مطبوعات مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی علاوه بر انجام وظیفه در سه بخش؛ «ثبت، سفارش و آماده‌سازی نشریات»، «تالارهای مطبوعات» و «کتابخانه تخصصی مطبوعات»، با حضور در نمایشگاه‌های مختلف و تعامل با ناشران، در راستای شناسایی نشریات روزآمد و غنای هر چه بیشتر منابع این گنجینه ارزشمند مطبوعاتی فعالیت می‌کنند. سرپرست این گروه می‌گوید: «گروه مطبوعات آستان قدس رضوی آمادگی دارد با همت و یاری ناشران مطبوعاتی در حوزه پزشکی نسبت به تکمیل این نشریات و اطلاع‌رسانی آن به محققان بیشتر از گذشته فعالیت کند. در این راستا از تمام ناشران پزشکی و مجموعه‌داران و استادان این حوزه دعوت می‌کند با واگذاری منابع و نشریات پزشکی به آرشیو این آستان مقدس، این گروه را در راه صیانت از این آثار علمی و ارزشمند یاری رسانند». تالار محققان مطبوعات آستان قدس رضوی همه روزه به استثنای روزهای تعطیل رسمی، از ساعت 7 تا 19، در جوار حرم مطهر حضرت رضا(ع)، آماده میزبانی از عموم علاقه‌مندان حوزه مطبوعات به‌ویژه پژوهش‌گران و دانشجویان است.
لینک خبر