دریچه‌ای نو به سوی تاریخ پزشکی ایران

چند روزی بیشتر از برگزاری اختتامیه نهمین جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی نمی‌گذرد. جشنواره‌ای که در آن کتاب «تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی: از دوره صفوی تا پایان دوره قاجاریه به روایت اسناد» رتبه دوم بخش کتاب برتر در محور حرم و اماکن متبرکه با رویکرد علمی- پژوهشی را کسب کرد.
در این مجال پای صحبت‌های سالم حسین‌زاده سورشجانی مؤلف این کتاب می‌نشینیم تا با این اثر برگزیده و چگونگی تألیف آن بیشتر آشنا شویم.


• چطور شد که چنین کتابی را تألیف کردید؟
حدود 20 سال است که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مشغول به خدمت هستم. از سمت کارشناس ارزشیابی اسناد فعالیت خودم را در این مجموعه شروع کردم و اکنون 2 سال است که به عنوان سرپرست اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در حال انجام وظیفه هستم. در طول مدت فعالیت در این مرکز، کارهای پژوهشی بسیاری انجام دادم که از جمله آن‌ها می‌توان به تألیف مقالات متعدد اشاره کرد که بیشتر آن‌ها مرتبط با تشکیلات آستان قدس رضوی است. به طور مثال مقاله ارزشیابی اسناد؛ راهکاری برای خدمات آرشیوی، مقاله معرفی سیاهه اموال و دارایی‌های آستان قدس رضوی در سال 1276 هجری قمری، مقاله جشن و سرور در حرم مطهر رضوی با تکیه بر اسناد و... برخی از نتایج این فعالیت‌های پژوهشی است.
اما درباره کتاب «تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی: از دوره صفوی تا پایان دوره قاجاریه به روایت اسناد» باید بگویم این اثر براساس پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشدم تألیف شده است. در واقع پایان‌نامه‌ام با همین عنوان و 180 صفحه بود که پس از تکمیل به 450 صفحه رسید و به صورت کتاب توسط دانشگاه آزاد اسلامی مشهد منتشر شد. سپس در همایش ملی «تاریخ پزشکی در تمدن اسلام و ایران(بازشناسی تاریخ پزشکی خراسان)» در 5 خرداد 1395، رونمایی شد. البته علاقه شخصی‌ و کاری‌ام به اسناد مربوط به تشکیلات دیوانی آستان قدس رضوی، دلیل اصلی انتخاب این موضوع برای پژوهش و چاپ این اثر بوده است.

• از دیگر کتاب‌های علمی- پژوهشی‌تان بگویید.
همزمان با کتاب تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی، کتاب «دارالشفای رضوی در گذر زمان(گزیده اسناد)» را نیز با همکاری الهه محبوب و زهرا فاطمی‌مقدم؛ دو تن از کارشناسان مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی چاپ کردیم که همراه با این اثر در ابتدای خرداد سال جاری رونمایی شد.

• اثر برگزیده خود را در نهمین جشنواره انتخاب کتاب سال رضوی معرفی کنید.
ابتدا باید متذکر شوم که بیشتر منابع پزشکی قدیمی ما به صورت کتاب است و در آن‌ها نسخه‌های پزشکی که نوع بیماری، نوع دوا و غذا ذکر شده باشد، کمتر دیده شده است؛ کتاب‌هایی مانند تحفه حکیم مؤمن یا خلاصه التجارب. اما در آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی نزدیک به 20 هزار برگ سند مرتبط با دارالشفای این آستان مقدس نگهداری می‌شود که 5 یا 6 هزار برگ سند آن به نوع دواهای مصرفی در دارالشفاء می‌پردازد.
همچنین در میان این اسناد تاریخی نسخه‌‌های متعدد پزشکی وجود دارد که در آن‌ها نام بیمار، نوع بیماری، میزان دوا و نوع غذایی که به بیمار می‌دادند مشخص شده است. این کتاب که حدود 450 صفحه با ارجاعات و منابع است، بر اساس این اسناد نوشته شده است. البته سابقه تشکیلات پرسنلی دارالشفای آستان قدس رضوی مانند حکما، اطبا، بیمارداران، کحّالان(چشم‌پزشکان)، جراحان و دیگر کارکنان نیز در آن ذکر شده است. به طور نمونه در دوره صفویه از 5 تا 8 نفر، در دوره افشاریه تا 14 نفر و در دوره قاجاریه تا 38 نفر در مجموعه دارالشفاء مشغول به کار بودند. همچنین در این اثر مشخص شده که حکیم عمادالدین محمود شیرازی در دوره شاه طهماسب به عنوان طبیب بیمارخانه حضرت(دارالشفای حضرت) مشغول به کار بوده و حتی برخی از رسالات خود را در این بیمارخانه نوشته است. جانمایی بیمارخانه حضرت نیز در کتاب، از مکان اولیه دارالشفاء در کنار مسجد گوهرشاد یا جنب دو مدرسه «دو در» و «پریزاد» تا آخرین مکان آن در بست بالا خیابان در پایان دوره قاجار، به طور کامل مشخص شده است.
از دیگر موارد درج شده در کتاب می‌توان به بازسازی‌ها و تعمیرات دارالشفاء و معرفی کامل تشکیلات آن اشاره کرد. البته فعالیت برخی از متولیان مانند میرزا جعفرخان مشیرالدوله در سال 1278 ه. ق. و دکتر امیر علم؛ پزشک و ریاست صحیه دولتی در سال 1337 ه. ق. در ساخت و سازهای دارالشفاء، نیز در کتاب به روشنی آمده است.

• در تألیف این اثر تا چه حد از منابع اطلاعاتی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی استفاده کردید؟
چنین کتابی، برای نخستین بار در کشور تدوین شده است و در تألیف آن از کتاب‌های دسته اول تاریخی، اسناد، عکس‌ها و مطبوعات دوره‌های مختلف تاریخی استفاده شده که بیشتر آن‌ها منابع موجود در این سازمان بوده است، به عبارت دیگر منحصربه‌فردترین و مهمترین منابع تاریخ پزشکی ایران در مجموعه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

• مخاطبان اصلی کتاب تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی چه کسانی هستند؟
تمامی دانشجویان رشته‌های پزشکی، تاریخ پزشکی، تاریخ ایران اسلامی و تاریخ و تمدن ملل اسلامی؛ در مجموع، همه زائران و مجاوران بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) می‌توانند از این اثر استفاده کنند. در حقیقت وجود این دارالشفاء، مایه مباهات و افتخار ایران اسلامی است، زیرا در زمانی که در هیچ یک از کشورهای متمدن حتی کشورهای اروپایی، دارالشفای مدرنی همچون دارالشفای آستان قدس نبود، چنین مکانی در مجاورت حرم مطهر رضوی وجود داشت.

• آیا این کتاب، یک منبع اطلاعاتی در حوزه طب سنتی به شمار می‌رود؟
بله. همان‌طور که گفته شد این کتاب برگرفته از منابع سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. گنجینه اطلاعاتی باارزشی در حوزه پزشکی و طب سنتی که وقتی دکتر محمدمهدی اصفهانی؛ مشاور وزیر بهداشت و درمان در طب اسلامی از وجود آن در جوار حرم رضوی مطلع شد، ضمن ابراز خرسندی، آن را دریچه جدیدی دانست که به سوی پزشکی جهان اسلام باز شده است. در حال حاضر نیز بسیاری از دانشجویان و پزشکان طب سنتی، به مرکز اسناد آستان قدس رضوی مراجعه می‌کنند تا با برنامه‌ریزی‌های مشخصی به مطالعه و بررسی این منابع اطلاعاتی بپردازند.

• اگر از کتاب‌تان بگذریم می‌رسیم به جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی، برگزاری این جشنواره را در دوره‌های مختلف چطور ارزیابی می‌کنید؟
در طی 7 سال گذشته که این جشنواره به همت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برگزار شده، روند رو به رشدی داشته است و افزایش کمی و کیفی بسیار خوبی را در آن شاهد بوده‌ایم.

• آیا در گذشته نیز در این جشنواره شرکت کرده بودید؟
بله. در ششمین دوره جشنواره بین‌المللی انتخاب کتاب سال رضوی در سال 1392، در بخش پایانه‌نامه برتر شرکت کرده بودم که در آن زمان موفق شدم رتبه دوم را برای پایان‌نامه «تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی: از دوره صفوی تا پایان دوره قاجاریه به روایت اسناد» کسب کنم.

• چه برنامه‌هایی پژوهشی برای آینده دارید؟
از آنجایی که با کلیه اسناد دیوانی و تشکیلات اداری و مالی آستان قدس رضوی آشنایی کامل دارم، تمامی برنامه‌ها و کارهایم مبتنی بر آرشیو اسناد مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی است. در حال حاضر به عنوان استاد مشاور، راهنمایی سه پایان‌نامه مقطع کارشناسی ارشد دانشجویان رشته تاریخ علوم پزشکی دانشگاه شاهد تهران را بر عهده دارم. همچنین از دیگر برنامه‌های آینده‌ام، کار پژوهشی بر روی اسناد دیوانی و مالی آستان قدس رضوی در دیگر بخش‌های اماکن متبرکه است تا به امید خدا بتوانم رسالتی که در حوزه اطلاع‌رسانی و معرفی کامل مجموعه اماکن متبرکه رضوی در طول دوران گذشته به ویژه در دوره‌های تاریخی صفویه، افشاریه، قاجاریه و پهلوی اول بر عهده‌ام است را به انجام برسانم.

تهیه و تنظیم: آرزو مستاجرحقیقی
به نقل از سایت آستان نیوز