معرفی کتاب تاریخچه مالی – مالیاتی ایران از صفویه تا پایان قاجاریه

کتاب «تاریخچه مالی-مالیاتی ایران از صفویه تا پایان قاجاریه» اثر ویلم فلور و برگردان مرتضی کاظمی‌یزدی، انتشارات نشر تاریخ ایران . به بررسی مالیات در دوره صفویه تا پایان قاجار در ۱۰ فصل پرداخته است.

درباره نویسنده
دکتر ویلم فلور از سال 1983 م در بانک جهانی به سمت کارشناس انرژی شاغل بوده و با مسائلی چون برق رسانی به روستاها، انرژی توده آلی، انرژی های جایگزینی و تجدید پذیر سر و کار داشته است. وی در زمینه پیشرفت اقتصادی، جامعه شناسی، زبانهای فارسی و عربی در دانشگاه اوترحت هلند 1963-67 م آموزش یافته و درجه دکتری خود را در جامعه شناسی از دانشگاه لیدن دریافت کرده است. با پایان یافتن تحصیل، او سرگرم کوشش های وابسته به توسعه و پیشرفت شد و از 1971 تا 1974 م در بنیاد هلندی داوطلبان کار در کشور ساحل عاجل وارد شد. در بازگشت به کشورش،فلور در وزارتخانه پیشرفت همکاری به عنوان مشاور سیاستگزاری در امور کشاورزی و انرژی جهان سوم مشغول گردید. اگرچه فعالیت های کاری او وقت بسیار از او در مسافرت ها و مآموریت ها می گرفت، لیکن باز هم برای فعالیت های شخصی خود نیز وقت کافی تخصیص می داد، مانند تمبر جمع کردن، خواندن مطالب به ویژه مطالعه در تاریخ خاورمیانه و ایران.

پیشگفتار مترجم
کتاب ترجمه شده پیش روی شما، چنان که از نامش بر می آید، درباره وضع مالی – مالیاتی ایران طی 425 سال و هنگام دودمان های حکومتگر صوفی ،افشاری، زندی و سرانجام قاجاری می باشد که بیشترین زمان به دودمان های نخست و پایانی تعلق دارد. گرفتن مالیات و نظم امور آن به قسمی که دستگاه های مالی- اداری آن را به سامان برسانند، طبعاً در استقرار این حکومت ها ضرورتی حیاتی داشته است و جای انکار نیست، اما شگفتا چیزی که بسیار جای درنگ و حیرت دارد، شدت و حدت ستم و بیدادی است که در گرفتن مالیات ها به بهانه نگهداری تاج و تخت و دستگاه های حکومتی به کار رفته، می باشد.
گرفتن مالیات ها در این دوره از 1344-906ق /1304-879 خ/ 1925-1500م به درازا کشیده و هیچ گاه به شیوه ای یکسان و یکنواخت نبوده و بسته به محرک هایی چند مانند جنگهای با دشمنان و یا بیشتر برای ریخت و پاش های شاهان و درباریان و دستگاه ستمگر ارباب رعیتی نهفته در جامعه در نوسان بوده است. اگرچه این دوره نسبت به دوره های پیشین، مالیات ها و عوارض گوناگون نظم بیشتری یافته اند، هرچند که در نهایت به جای آنکه گرفتن مالیات ها به بهبود حال و روز مردم کشور بیانجامد و به سوی پیشرفت و تعالی رفته باشد، برعکس به سوی عقب ماندگی و بیچارگی آنها سوق داده شده است. هزینه هایی که از گذر مالیات ها توسط این حکومت ها خرج شده، در واقع تاوان خواسته های نامشروع شاهان و درباریان آنها از راه بهره مالکانه و مالیات ها و عوارض و باج های رنگارنگ که نام برخی از آنها چنین یاد گردیده است: علفه، علوفه، قنلغا، ساوری، پیشکش، سلامانه، دست انداز، عیدی ، نوروزی، خرج، حق السعی زرچریک، اُ لام، بنیچه، کندلک، ده یک، ده و نیم یک، شیلان بها، مردکار، بیگار، مالوجهات، اخراجات و خارجات حکمی و رسم داروغگی، رسم التحریر، خراج، جزیه و غیره بوده است.
 به گفته شاردن جهانگرد و مورخ آن روزگار، شاه ایران ثروتمندترین شاه در جهان بود، اما باید افزود او این ثروت را از کجا بدست آورده بود جز اینکه مالیات ها و عوارض و باج های گوناگون را که از گرده مردم به زور و با عنف می ستاند. همین زورستانی ها و ولخرجی ها، مردم را از یک زندگی سالم و سرافراز بازداشت و ترس و ناامنی را در وجودشان نهادینه کرد.

درباره کتاب
مترجم کتاب در پیشگفتار اشاره می کند،  نویسنده کتاب که از خاورشناسان زبده و بی غرض است، آثار دیگری از وی در سالهای گذشته منتشر شده است. باید گفت که استناد وی بر مراجع تاریخی مستند و معروف می باشد. او خوب و بد را یکسان مطرح کرده و اگر در جایی گفته اش کمی تلخ است و به مذاق ننشیند باید پذیرفت که :

آینه چون نقش تو بنمود راست                                      خودشکن آیینه شکستن خطاست

نویسنده فرازهای این تاریخچه را با استناد بر روایت های مورخین ایرانی و غیر ایرانی آورده است و طبعاً مسئول صحت و سقم آن اوست و خواننده هوشمند خود به قضاوت و داوری می نشیند.
دکتر فلور با تسلط بر ادبیات تاریخی، مهارت در آموخته های او، علاقه به جنبه های اقتصادی – مدیریتی سرزمین ایران پس از دوره تیموری و تسلط او بر منابع اصلی و دسترسی بر بایگانی غنی هلند، او را در پیراستگی بیشتر این زمینه از دانش  با شماری از آثار زیرکانه ای توانمند ساخته است.
اثر حاضر در تعریف و تحلیل سیاست های مالیاتی و دستگاه مالی فراگیر از دوره صفوی تا پایان قاجاری کوشش پر ارزشی به جا گذاشته است. چگونگی تعیین درآمدهای کشور، وصول این درآمدها و هزینه و مصرف شدن آنها که در واقع رفتار اقتصادی نهفته در هر کشور است. دکتر فلور در برخورد با این موضوع، روشنگری درخور توجهی بر شیوه مدیریرت زمین ، وضعیت روستاها، مدیریت اراضی وقفی، ممالک، خالصه و موات، گوناگونی مالیات ها، تعرفه ها، عوارض و باج های غیر قانونی، دستگاه های مرکزی و ایالتی مالیات ها، شیوه های بودجه بندی، نگاهی ژرف و دقیق افکنده است. او همچنین شمار بسیاری از مقام های رسمی کشور و عنوان ها و نیز واژه هایی چون: تیول، سررشته داری، بیگلربیگی، تمغا، وظیفه، مقرری، همه ساله، صدرخاصه، صدرممالک، صاحب جمع، تحویلدار، ناظر، مستوفی، سیورغال، مددخرج، سیورسات، مداخل، تحصیلدار، و دفاتر حساب ها مانند: قانون، روزنامه، توجیه، جمع، رسومات، وجوه و بسیاری دیگر را برشمرده است که در واژگان پایانی کتاب اشاره شده اند.
مترجم همچنین  در پایان نکته ای را متذکر می شود که، نویسنده تا پیش از تغییر تقویم هجری قمری به هجری شمسی یا خورشیدی در ایران همواره تاریخ ها را به میلادی و هجری قمری برابر یاد کرده است، اما در جاهایی که از ذکر برابر قمری برای تاریخ میلادی خودداری ورزیده، مترجم خود برابری سال میلادی را با سال هجری شمسی یا خورشیدی افزوده است، تا برای خواننده معاصر آشناتر گردد.