نگاهی به مطبوعات دفاع مقدس در آرشیو گنجینه رضوی،
مطبوعات دفاع مقدس راویان حدیث مقاومت که از دل تاریخ آمده‌اند
هشت سال دفاع مقدس، حدیث ماندگار پایداری، دلاوری و فداکاری ملتی است که در راه دفاع از مکتب، انقلاب و میهن اسلامی خویش، قله‌های بلند رشادت و شهادت را درنوردید و دشمن را در رسیدن به اهداف خود ناکام گذاشت.
تحمیل جنگ هشت‌ساله به جمهوری اسلامی ایران، دومین موج اتحاد و حرکت مردمانی را در پی داشت که برای آزاد زیستن، بهای بسیار پرداخته بودند و در این عرصه، با ایمانشان چنان به مبارزات خود بعد معنوی بخشیدند که از دل مرارت های بی‌شمار جنگ، ارزش‌هایی چون شرافت، ایمان، عشق، شجاعت، تدبیر و ایثار تبلور یافت. آنچه در این بین اهمیت تاریخی دارد و لازم است همچون میراثی گران‌بها برای نسل‌های آینده حفظ شود، پیام دفاع مقدس است. ناگفته پیداست که رسانه‌ها نقش اصلی را در انتقال این پیام‌بر عهده دارند و یکی از مهم‌ترین انواع این رسانه‌ها، مطبوعات هستند. گنجینه مطبوعات کتابخانه آستان قدس رضوی، بزرگ‌ترین آرشیو مطبوعات ایران است که پوشش خوبی بر مطبوعات دفاع مقدس دارد. وجود بیش از 240 عنوان نشریه تخصصی و نیمه تخصصی در موضوع دفاع مقدس، تائید این مدعاست. آغاز هفته مقدس، بهانه‌ای است تا همراه با ابراهیم حافظی؛ رئیس اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مطبوعات دوران جنگ تحمیلی را تورق کنیم.
انعکاس وحدت در مطبوعات
ابراهیم حافظی به عملکرد مطبوعات دوران دفاع مقدس اشاره دارد که پابه‌پای دیگر رسانه‌ها در دوران جنگ تحمیلی در قالب روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها و مجلات، تلاش کردند تصویری حقیقی از رشادت بزرگ‌مردان ایرانی و نیز حمایت‌های پشت جبهه توسط زنان، کودکان، فرهنگیان، روحانیون و همه اقشار ملت ترسیم کرده و آن را برای همیشه بر پیشانی تاریخ نصب کنند. وی می‌گوید: «در کنار مجلات، روزنامه‌های دوران جنگ نیز با انعکاس اخبار مرتبط با جنگ تحمیلی و وقایع سیاسی حول این موضوع از هیچ کوششی فروگذار نکردند.» حافظی در این خصوص به مجلاتی مانند «صف» که توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران منتشر می‌شد، اشاره دارد که نقش پلی بین پشت جبهه و خط مقدم جبهه‌ها را ایفا کرده است. مجله «پاسدار اسلام» که با انتشار فرازهایی از سخنان گهربار ائمه معصومین، بنیان‌گذار فقید انقلاب اسلامی و مسئولین نظام روحیه رزمندگان جبهه و پشت جبهه را تقویت می‌کرد و نشریه «مکتب جبهه» با هدف ترویج فرهنگ ایثار و شهادت نقشی مهم در این زمینه داشت نمونه‌هایی دیگر در این زمینه است. همچنین مجله «شاهد» که توسط بنیاد شهید منتشر می‌شد حاوی اخبار و اطلاعات از خانواده‌های شهدا و ایثارگران و اخبار جنگ بود و مجله «شاهد بانوان» و «شاهد کودکان» که به انعکاس حمایت‌ها و فداکاری‌های زنان و کودکان این مرز و بوم در طی جنگ تحمیلی پرداخته بود از دیگر نمونه‌های نشریات مرتبط با جنگ تحمیلی بود که حافظی بدان اشاره دارد.
محورهای موضوعی نشریات دفاع مقدس
فعالیت‌های مطبوعاتی فقط به دوران جنگ محدود نشد، بلکه در سال‌های بعد از جنگ و در دهه 70 و 80 شمسی روند انتشار نشریات مرتبط با جنگ افزایش چشمگیری یافت. حافظی، خاطرات شهدا، وصیت‌نامه‌ها و عکس‌های رزمندگان در جبهه‌های جنگ را محورهای موضوعی نشریات دهه 70 عنوان می‌کند به دفاع مقدس می‌پرداخت. نشریه «شلمچه»، «جبهه» و «فکه» از جمله نشریات این دهه بود که در آن می‌توان محورهای عنوان‌شده را مشاهده کرد. آموزش وطن‌پرستی و دفاع از میهن به کودکان از دیگر موضوعات مهم نشریات حوزه دفاع مقدس است. حافظی در این خصوص به نشریاتی همچون «کودک مسلمان بلوچ» ، «جاودانه‌ها» و «رسالت دانش‌آموز» اشاره دارد که می‌کوشیدند با روشنگری، سیاست‌های پشت پرده استعمار به نقش مهم کودکان در استقلال همه جانبه کشور از طریق تلاش برای شکوفاسازی استعدادهای تحصیلی و کسب دانش و مهارت تأکید کنند. در کنار محورهای عنوان شده، حوزه‌های موضوعی دیگری نیز در نشریات دفاع مقدس فعال بودند. در حوزه نشریات تجربی می‌توان «خاک مطهر» و «یادهای سبز» را نام برد. در حوزه فیلم و تئاتر نیز ویژه‌نامه‌هایی می‌توان یافت که به مناسبت جشنواره‌های فیلم و تئاتر دفاع مقدس هرساله چاپ می‌شود.
رونق نشریات تحلیلی
رئیس اداره مطبوعات، بیشترین تعداد نشریات موجود با محوریت دفاع مقدس را مربوط به دهه 80 با بیش از 90 نشریه و کمترین تعداد را مربوط به دهه 60 عنوان می‌کند. وی می‌گوید: «دهه80 دهه رونق مجلات تخصصی تحلیلی درزمینهٔ جنگ و دفاع مقدس است و همچنین دانشجویان و انجمن‌های علمی دانشگاه‌ها بیشترین فعالیت را در این زمینه داشته‌اند. بیشترین مقالات تحلیلی درباره عملیات نظامی، جبهه‌های جنگ، اهمیت فرهنگ پایداری، راهیان نور و جبهه‌ها پس از جنگ و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در این دوره دیده می‌شود.» مجله‌های «نگین ایران»، «امتداد»، «شاهد یاران» از مهم‌ترین مجلات این دهه به شمار می‌روند که به تحلیل وقایع دوران دفاع مقدس پرداخته‌اند.
پیشگامی دانشگاهیان در انتشار نشریات جنگ تحمیلی
دانشگاه‌ها نیز در این عرصه از قافله عقب نمانده و از فعال‌ترین ناشران حوزه نشر مجلات دفاع مقدس در دهه 70 بودند.
مصاحبه با دانشجویان ایثارگر، درج خاطرات آن‌ها، تحلیل عملیات نظامی، عکس و تصاویر از جنگ از اهم موضوعاتی بود که نشریات دانشگاهی دفاع مقدس پوشش می‌دادند. حافظی به آماری در این خصوص اشاره دارد که نشان می‌دهد دانشگاه‌های کشور و بعد از آن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، صاحب بیشترین تعداد نشریه در این زمینه هستند. وی می‌گوید: «بیش از 45 درصد نشریات توسط این دو نهاد به چاپ رسیده است، اما از تمام گروه‌های علمی، شغلی و سنی دیگر نیز می‌توان نشریه‌ای مرتبط با دفاع مقدس و موضوعات مرتبط آن در آرشیو مطبوعات دست‌یافت.» اما در بین استان‌های کشور، استان تهران با 73 عنوان بیشترین نشریه را با محوریت دفاع مقدس منتشر کرده و خراسان رضوی با بیش از 25 عنوان در رتبه دوم قرار دارد. اصفهان، لرستان، فارس و یزد نیز از دیگر استان‌هایی هستند که بیشترین نشریه دفاع مقدس را در آرشیو آستان قدس رضوی به خود اختصاص داده‌اند.
گزارشگر: فاطمه باغشاهی
