دیوان عایشه درّانی
به اهتمام دکتر عفت مستشارنیا
عایشه درّانی در سیازدهم قمری، در خانواده ای که منتسب به سلسله حاکم، درانی سدوزایی بود، دیده به جهان گشود. پدرش یعقوب علی خان بارکزایی درّانی، فردی لشکری و توپچی باشی بود.
موقعیت خانوادگی عایشه موجب شد که از آموزش و تعلیم بهره مند شود. در کودکی خواندن و نوشتن را فراگرفت و چنانکه معمول آن روزگار بود، پس از آموزش های اولیه ، قرائت کلام الله مجید و پس از آن برای رشد قریحه و مهارت در خواندن و نوشتن، احتمالاً بوستان و گلستان و قطعاً دیوان لسان الغیب خواجه شمس الدین محمدحافظ شیرازی را خوانده است. شاید به علت محدودیت هایی که در آموزش برای زنان وجود داشته است، به خواندن آثار ادبی پرداخته و یکسره روی به شعر و ادب آورده است. انس او با خواجه شیراز و تأثیری را که از او برداشته است، در دیوانش، به ویژه غزلیات او آشکارا می توان دید.
با همه تأثیری که عاشیه از شاعران دیگر و بیشتر از همه از خواجه شیراز پذیرفته است و غزلهای فراوانی در وزن و قافیه غزلیات حافظ یا با اندکی تغییر در قوافی آن سرود است و گاه مصراع ها و ترکیبات خاص او را تکرار کرده است. علی الخصوص در مواردی که مربوط به احساس و عواطف مادرانه او می شود، فوق العاده اختصاصی است. از این دیدگاه، کمتر شاعر زنی را با او می توان مقایسه کرد. این فضای عاطفی ویژه زنانه را در اشعار دیگر او مانند قصایدی که در ستایش حضرت رسول(ص) و اهل بیت او و امامان و معصومین، مخصوصاً حضرت زهرا(س) و حضرت موسی الرضا(ع) و خلفا و اصحاب آن حضرت سروده است و هم چنین در اشعار عاشقانه و غنایی و نقد اوضاع اجتماعی روزگار او نیز می توان یافت. تعبیرات و ترکیبات ویژه ای مانند از شهر زنان، نان سوخته ای که در تنور افتاده است، مطبخ او که به دوزخ مانند است و ... در دیوان او فراوان است. 
جان شیرین باخت اندر خدمت محمودشاه                 مادر بدبخت او را خانه شد شهر زنان
یا 
عایشه افتاده است در دست گردون ناگهان                در تنور هجر و محنت همچو نانی سوخته