تحلیل ساختاری غزل- روایت های سعدی
نویسنده : امید وحدانی فر؛ محمدرضا صرفی؛ محمدصادق بصیری
منبعنشریه : ادب و زبان دوره ۱۹ بهار و تابستان ۱۳۹۵ شماره ۳۹
قالب غزل در ادبیّات فارسی سابقه ای طولانی دارد و در ابتدا فقط برای بیان احساسات و عواطف عاشقانه به کار گرفته می شد. سپس، با شکل گیری عرفان و تصوّف در خدمت اهل عرفان و رمز و رازهای عرفانی قرار گرفت. تحوّل آشکار این قالب از سنایی آغاز می شود و در نوع عاشقانه با سعدی به اوج کمال می رسد. یکی از ویژگی های سعدی در عرصه غزل سرایی، بیان روایت در قالب غزل است که این گونه از غزل را «غزل- روایت» می نامیم. در این مقاله کوشش شده است تا نخست، «غزل- روایت1»های سعدی طبقه بندی شود و سپس، به تحلیل ساختاری غزل- روایت هایی که از نوع «گفت وگو» هستند و همچنین به بررسی عناصر متغیّر در غزل- روایت های نوع «حکایت» پرداخته شود. حاصل این پژوهش چنین بوده است: از مجموع 701 غزل سعدی، 89 غزل- روایت در میان آن ها یافت شد که 5 مورد آن از نوع غزل- روایت هایی هستند که عنصر اصلی آن ها «گفت وگو» است. تعداد 27 مورد غزل- روایت های «وصفی» و 57 مورد نیز غزل- روایت هایی هستند که ساختار «حکایت» دارند. همچنین در این گونه اخیر از غزل- روایت ها، برخی از عناصر داستان پردازی؛ نظیر: گفت وگو، شخصیّت، زاویه دید، مکان و زمان نیز مورد بررسی قرار گرفته است.
از آنجايی كه درمیان غزلیّات سعدی نیز غزلهای روايی وجود دارد، بررسی و تحلیل اين ها میتواند پژوهشگران و خوانندگان را به اهداف و انگیزههـای سـعدی راهنمـايی كند زيرا مضامین ناشی از فرم ذهنی شاعر از طريـق روايـت بـه آسـانی دريافـت مـی شـود.
همچنین به دلیل وجود عنصر روايت دراين نـوع غـزل هـا، برخـی از كاركردهـای داسـتان مانند تأثیرگذاری بیشتر در خواننده، احسـاس مـی شـود. بنـابراين غـزل هـای روايـی سـعدی قابلیّت بررسی با معیارها و شگردهای داستانپـردازی را دارنـد تـا از ايـن منظـر بـه شـناخت ساختار روايی آنها دست يابیم. با توجّه به اينکه تاكنون غزل» - «روايت های سعدی معرّفـی نشده اند و همچنین تحلیـل هـای سـاختارگرايانه روی آن هـا صـورت نگرفتـه اسـت. بنـابراين ضرورت چنین پژوهشی احساس میشود. از اينرو در اين مقاله علاوه بر معرّفی گونـه هـای غزلیّــات روايــی ســعدی، برخــی از شــگردهای داســتان پــردازی موجــود در آنهــا، نظیــر: گفت وگو، شخصیّت، زاوية ديد، مکان و زمان نیز مورد بررسی قرار میگیرد.
