معرفی کتاب مخزن الاسرار
پدیدآور: حکیم نظامی گنجوی
مصحح: تقی پورنامداریان، مصطفی موسوی
نظامی از بزرگ‌ترین شاعران ایرانی است که زندگی او در قرن ششم گذشته است. با آنکه غالب تذکره‌نویسان و محققان تقریباً اتفاق‌نظر دارند که نظامی در گنجه متولد شده و در آنجا پرورش یافته است، اما هدایت در «مجمع الفصحا» و «ریاض العارفین» او را اهل قم دانسته است. دلیل اینکه نظامی را قمی و تفرشی خوانده‌اند، دو بیت الحاقی به «اقبال‌نامه» است که در نسخه‌های کهن این دو بیت وجود ندارد.
نظامی گنجوی پنج منظومۀ مشهور دارد که شهرت گستردۀ خود را مدیون آنهاست و به خمسه یا پنج گنج مشهورند. نظامی هر یک از این پنج مثنوی را به یکی از اتابکان آذربایجان که بر نواحی ارّان و آذربایجان حکومت می‌کردند و تابع سلجوقیان آسیای صغیر بودند، تقدیم کرده است.
کتاب «مخزن الاسرار» نخستین سرودۀ نظامی است که به بهرام‌شاه از سلسلۀ منگوجیان تقدیم شده است که از سال 550 تا 615 سلطنت کرده است و در زمانی که نظامی این مثنوی را می‌سرود، در اوج قدرت بوده است. این مثنوی در بحر سریع مطوی موقوف مکشوف: مفتعلن مفتعلن فاعلان/ فاعلن که مطابق نسخۀ مصححین 2217 بیت است، سروده شده است.
این مثنوی را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش اول شامل ابیاتی در توحید و ستایش و ذکر عظمت و قدرت خداوند و مناجات به درگاه اوست و نعت‌هایی دربارۀ پیامبر اکرم و توصیف معراج آن حضرت، مدح ملک فخرالدین بهرام‌شاه و سپس گفتارهایی دربارۀ سبب نظامک کتاب، فضیلت سخن، برتری سخن منظوم بر منثور، در معرفت دل و طلب حقایق و سپس توصیف مکاشفه‌هایی در خلال دو خلوت است که حدود هشتصد بیت به بیان این مقدمات اختصاص دارد.
بخش دوم کتاب شامل بیست مقاله است که در آنها مطالبی اخلاقی و گاه انتقادی طرح می‌شود که در خلال بسط و بیان، با اندیشه‌ها و مضامین و تصویرهایی مناسب همراه می‌شود و مخاطب به رعایت آنها سفارش و ترغیب می‌شود و در پایان هم داستانی نقل می‌گردد که با موضوع کانونی مقاله کم‌وبیش تناسبی دارد. این کتاب بعد از مقالۀ بیستم با 24 بیت که در ذیل عنوان «ختم کتاب» آمده است، پایان می‌پذیرد که توصیفی از کتاب «مخزن» و بیان قدر و قیمت آن است و اینکه در هر حال تحفه‌ای ناچیز به درگاه ملک است و هر سخنی در آن از ادب و دیانت برخاسته است.
از میان آثار نظامی همین اولین اثر اوست که صبغۀ تعلیمی دارد و محتوای آن در بخش دوم، طرح همان مطالب حکمی و اخلاقی با صبغۀ عرفانی است که در آثار مشابه دیگر نیز ملاحظه می‌شود.
«مخزن الاسرار» اثری از نوع تعلیمی و حکمی است. زمینۀ معنایی این نوع شعر غالباً بر اساس ارزش‌های معنوی و بایست و نبایست‌های اخلاقی و تعلیم چگونه زیستن و بیان وظایف انسان نسبت به خدا، جامعه و طریق رستگاری او بنا می‌شود. طبیعی است مخاطب اینگونه آثار بیشتر مردم عادی و کم‌سوادند؛ زیرا باسوادان و تحصیل‌کردگان به‌ویژه در دوران کهن با این اخلاقیات کم‌وبیش آشنا بوده‌اند و نیاز به تعلیم نداشته‌اند. در این مثنوی هیچ‌یک از عناصر بلاغی دیده نمی‌شود؛ زبان غالباً پیچیده و گاه در مقایسه با زبان شاعران خراسان و عراق ناآشنا و در مواردی بیش از حد موجز است. وزن انتخاب‌شده برای مثنوی نیز روان و مناسب برای روایت و بیان شعر تعلیمی نیست و مطالب اخلاقی به‌آسانی در آن جا نمی‌افتد و چه‌بسا بیشتر از محتوا خودنمایی می‌کند و ضرب‌آهنگ مقتضی حال موضوع و مطابق با احوال روانی مخاطبانی که توقع نصیحت‌گویی موقرانه دارند نیست.
در انتخاب نسخه‌ها برای این تصحیح بنای مصححان بر این بوده است که تنها از نسخه‌هایی استفاده کنند که تاریخ کتابت آنها نهایتا تا آخر قرن هشتم هجری باشد. نسخه‌های متأخر که شمارشان نیز بسیار است، هم افزوده‌های بسیاری دارند و هم در ضبط‌ها بی‌دقت یا کم‌دقت‌اند.
کهن‌ترین نسخۀ مورد استفاده نسخۀ ایندیاآفیس با تاریخ کتابت 637 و نسخۀ دوم از لحاظ قدمت نسخۀ سنت‌پتربورگ با تاریخ کتابت 710 هجری است. متأسفانه این دو نسخه با اینکه پیش از نسخۀ سوم یعنی نسخۀ پاریس کتابت شده‌اند، اعتبار و کیفیت بهتری ندارند. نسخۀ پاریس با تاریخ کتابت 763 ضبط‌های بهتر و اصیل‌تری دارد و مصححان ناچار ضمن لحاظ‌کردن ترتیب تاریخی در ضبط نسخه‌بدل‌ها، نسخۀ پاریس را اصل قرار داده‌اند.
در این تصحیح از سیزده نسخۀ خطی استفاده شده که بر اساس تاریخ کتابت آنها یا بر اساس برآورد مصححان مربوط به پیش از قرن نهم هجری‌اند. از لحاظ تعداد نسخه‌ها و ترتیب تاریخی نسخه‌ها و نیز نسخ قدیم‌تر که تاکنون در دسترس سایر مصححان نبوده است، می‌توان ادعا کرد این تصحیح مزیتی بر تصحیح‌های پیشین دارد. مقدمۀ مصححان در بیان نسخه‌های مورد استفاده، روش تصحیح، نام و لقب نظامی، عصر و محل زندگی نظامی، آثار نظامی، زبان نظامکی، ساختار و سبک مخزن‌الاسرار و عقاید اهل عصر در ابتدای کتاب آمده که مشحون از بیان نکات دقیق است. در شرح ابیات نیز کوشیده شده تا آنجا که لازم است مشکلات ابیات را چه در حد مفردات و ترکیبات و چه در صورت لزوم معنی ابیات روشن شود و حتی المقدور از بیان مسائل نامربوط به ابیات پرهیز شده است. در پایان کتاب نیز فهرست‌های متعددی افزوده شده که استفاده از کتاب را برای پژوهشگران و محققان آسان‌تر می‌کند.
