شخصیت والای بزرگ پرچمدار عبادت، دیانت، عدالت، سخاوت، مروت، كرامت، شجاعت، معرفت، بصیرت، حقیقت، ذكاوت، فضیلت و شهادت و كلام آسمانی او كه دنیای بشریت را به حیرت واداشته است، بهترین توشه و دستمایه برای سرودن اشعار استادان كلام بوده و هر كدام با آفرینش های ادبی، فضایل و مناقب آن حضرت را به رشته نظم درآورده اند.
برخی بزرگان ادب فارسی نیز با اقتباس سخنان گهربار مولا، از آنها در اشعار خود بهره جسته و سروده های خود را به فصاحت و بلاغت كلام امیر مزین كرده اند.
غزل و قصیده های بسیاری در وصف میلاد علی در كعبه، غدیر خم، دلاوری، جوانمردی، ایثارگری، زهد و تقوای مولای متقیان سروده شده است كه در چند كتاب نیز نمی گنجد. برای پرهیز از اطاله كلام، فقط به اشعار شاعران نامدار و شاخص ادب فارسی اشاره می كنیم.
* «رودكی» پدر شعر فارسی به شمار می رود كه اینگونه در مدح و ثنا و فضایل حضرت علی(ع) لب به سخن گشوده است:
«ای شاه نبی سیرت ایمان تو محكم/ ای میر علی، حكمت عالم به تو در غال»
و همچنین؛
«كسی را كه باشد به دل مهر حیدر/ شود سرخ رو در دو گیتی به آور»
* «ابوالحسن شهید بن حسین» معروف به «شهید بلخی» از پیشگامان ادب فارسی، نیز گفته است:
«ابر چون چشم هند بنت عتبه است/ برق مانند ذوالفقار علی»(كذا)
* حكیم «كسایی مروزی» شاعر بزرگ قرن چهارم، یكی دیگر از سرآمدان سرایش مدیحه و مرثیه اهل بیت (ع) در زبان فارسی است كه در چند قصیده شخصیت والا و یگانه مولا علی (ع) را می ستاید و چنین می سراید:
«مدحت كن و بستای كسی را كه پیمبر/ بستود و ثنا كرد و بدو داد همه كار
آن كیست بدین حال و كه بوده است و كه باشد/ جز شیر خداوند جهان، حیدر كرار؟
این دین هدی را به مثل دایره‌ای دان/ پیغمبر ما مركز و حیدر خط پرگار
علم همه عالم به علی داد پیمبر/ چون ابر بهاری كه دهد سیل به گلزار»
و همچنین در قصیده دیگری می‌گوید:
«فهم كن گر مومنی فضل امیرالمومنین/ فضل حیدر شیر یزدان مرتضای پاك دین
فضل آن كس كز پیمبر بگذری فاضل تر اوست/ فضل آن ركن مسلمانی امام المتقین»
«خاقانی شروانی» بزرگ ترین قصیده سرای تاریخ شعر و ادب فارسی ملقب به «حسان العجم»، با وجود اعتقاد به مذهب شافعی در اشعار متعددی به حضرت علی (ع) و خاندان پیامبر ابراز ادب، احترام و اخلاص كرده و سروده است:
«به بوتراب كه شاه بهشت قنبر اوست/ فدای كعب و ترابش كواعب و اتراب»
و «مانند بوده در شهر علم، حیدر/ وین سید دین كلید آن در»
و همچنین «مصطفی عزم و علی رزمی كه هست/ ذوالفقارش پاسبان مملكت»
* «مولانا جلال الدین محمد» مشهور به «مولوی» صاحب مثنوی معنوی و دیوان شمس تبریزی، شاعر و عارف بزرگ ایرانی در قرن هفتم، در سروده های مختلفی به ذكر فضایل بیكران مولای متقیان علی (ع) پرداخته و بارها ارادت خود را به آن حضرت ابراز داشته است.
وی در شعر معروف «از علی آموز اخلاص عمل» به ماجرای توهین «عمروبن عبدود» به مولا علی (ع) در مصاف با او پرداخته و شمه ای از معارف الهی را برای درس آموزی به تاریخ بشریت برمی شمارد:
«از علی آموز اخلاص عمل/ شیر حق را دان مطهر از دغل
در غزا بر پهلوانی دست یافت/ زود شمشیری برآورد و شتافت
او خدو انداخت در روی علی/ افتخار هر نبی و هر وَلی
آن خدو زد بر رخی كه روی ماه/ سجده آرد پیش او در سجده گاه
در زمان انداخت شمشیر آن علی/ كرد او اندر غزایش كاهلی
...ای علی كه جمله عقل و دیده‌ای/ شمّه‌ای واگو از آنچ دیده ای
تیغ حلمت جان ما را چاك كرد/ آب علمت خاك ما را پاك كرد
گفت من تیغ از پی حق می‌زنم/ بنده حقم نه مامور تنم
شیر حقم، نیستم شیر هوا/ فعل من بر دین من باشد گوا»
مولوی در دیوان شمس، ابیات متعددی در مدح حضرت علی (ع) می سراید و در برخی اشعارش از كلام نورانی آن بزرگوار بهره می جوید:
«آن شاه كه با دانش و دین بود، علی بود/ مسجود ملك، ساجد و معبود علی بود
خورشید ضیاءگستر و جمشید دو كشور/ ماه فلك، موهبت و جود، علی بود
آن شاه فلك مرتبه كز عز و جلالت/ بر سایر مخلوق بیفزود، علی بود
آن نكته تحقیق حقائق به حقیقت/ كز روی یقین مظهر حق بود، علی بود
هم اول و هم آخر و هم ظاهر و باطن/ هم موعد و هم وعده و موعود، علی بود»
مولانا در ابیات دیگری وجود امام علی (ع) را خورشید جهان گستر و ماه جود و موهبت می داند و با اشاره به جوانمردی و دلاوری، باب علم و همدمی با پیامبر، او را امین و رازدار حضرت محمد(ص) معرفی می كند:
«شاه ما، شاه است و نامش مرتضاست/ در دو عالم، شاه ما شیر خداست
شاه ما را بر همه شاهان شهی است/ شاه ما بر جمله شاهان پادشاست
غیر او دیگر تو خود شاهی مدان/ غیر حق بر هر كه می نازی خطاست
شاه ما آن شه كه نامش حیدر است/ بر همه شاهان، یقین فرمانرواست
گنج حق در سینه آن شاه دان/ باب علمش گر همی خوانم رواست
شاه سلطانان عالم چون علیست/ یادگار مصطفای با صفاست
مصطفی را غیر او همدم نبود/ در حقیقت رازدار مصطفی است
جمله شاهان عالم سر به سر/ بر در این شاه ما همچون گداست
گر جدا دانی علی از مصطفی/ دشمن جانت خدای كبریاست»
مولوی وجود مبارك امام علی (ع) را نقطه آفرینش و خلقت و او را ولی و جانشین پیامبر و یگانه پادشاه سخاوت و كرامت می داند.
«تا صورت پیوند جهان بود، علی بود/ تا نقش زمین بود و زمان بود، علی بود
شاهی كه ولی بود و وصی بود، علی بود/ سلطان سخا و كرم و جود، علی بود
این كفر نباشد سخن كفر نه این است/ تا هست علی باشد و تا بود علی بود»
حماسه سرای بزرگ ایران «فردوسی طوسی» خالق شاهنامه و داستانسرای پهلوانان ایرانی، مولای متقیان را قهرمان واقعی می داند و فضایل و صفات مروت و جوانمردی او را برمی شمارد.
فردوسی، كلام گهربار پیامبر اكرم (ص) كه «من شهر دانشم و علی در و گشاینده آن» را، چنین به نظم می كشد:
«كه من شهر علمم، علی ام در است/ درست این سخن گفت پیغمبرست
علی را چنین گفت و دیگر همین/ كز ایشان قوی شد به هر گونه دین
سر انجمن بد ز یاران علی/ كه خواندش پیمبر، علی ولی
به مدح علی خامه سر می كنم/ زمین تا فلك پرگهر می كنم»
فردوسی آشكارا عشق و ارادت خود را به علی (ع) و اهل بیت پیامبر (ص) ابراز می دارد و خود را پیرو آنان و دشمنان مولا را نالان ترین افراد جهان معرفی می كند.
«منم بنده اهل بیت نبی/ ستاینده خاك پای وصی
اگر چشم داری به دیگر سرای/ به نزد نبی و علی گیر جای
گرت زین بد آید گناه من است/ چنین است و این دین و راه من است
برین زادم و هم برین بگذرم/ چنان دان كه خاك پی حیدرم
هر آنكس كه در جانش بغض علی است/ ازو زارتر در جهان زار كیست»
* نظامی گنجوی، شاعر و داستانسرای بزرگ قرن ششم هجری كه درسرودن اشعار تمثیلی و بزمی سرآمد سخنوران ادب فارسی است، درباره مولا علی (ع) می گوید:
«ز بعد معرفت كردگار لم یزلی/ نبی شناسم، وانگه علی و آل علی»
* «فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری» از عرفا و شعرای بلندمرتبه ادب فارسی، نیز در اشعار خود با القاب مختلف، صفات والای مولای متقیان را بیان كرده است كه به برخی از آنها اشاره می شود:
«ای پسر؛ تو بی نشانی از علی/ عین، یا و لام دانی از علی
خواجه حق، پیشوای راستین/ كوه علم و باب علم و قطب دین
ساقی كوثر، امام رهنما/ ابن عم مصطفی، شیرخدا
مقتدا بی شك به استحقاق اوست/ مفتی مطلق علی الاطلاق اوست
قلب قرآن، قلب پر قرآن اوست/ «وال من والاه»اندر شأن اوست»
* «حكیم سنایی غزنوی» از مشاهیر بزرگ عرفان و تصوف و قصیده گو و مثنوی سرای بزرگ زبان فارسی، با اشاره به انتخاب جانشین پیامبر(ص) در واقعه غدیر خم، اینگونه ارادت خود را به ساحت مقدس امیرالمومنین (ع) نشان می دهد:
«مر نبی را وصی و هم داماد/ جان پیغمبر از جمالش شاد
نایب مصطفی به روز غدیر/ كرده در شرع، مر او را به امیر
خوانده در دل و ملك، مختارش/ هم در علم و هم علمدارش
جانب هر كه با علی نه نكوست/ هر كه گو باش، من ندارم دوست»
و در قصیده دیگری می سراید:
«ای امیرالمومنین، ای شمع دین، ای بوالحسن/ ای به یك ضربت ربوده جان دشمن از بدن
...این جدال و این كمال و این جمال و منزلت نیست/ كس را در جهان جز مر تو را ای بوالحسن»
* «ناصرخسرو قبادیانی» سخنسرای نامی قرن پنجم، در قصیده‌ای 47 بیتی به توصیف كرامات و فضایل آن حضرت پرداخته و می گوید:
«بهار دل دوستدار علی/ همیشه پر است از نگار علی
از امت سزای بزرگی و فخر/ كسی نیست جز دوستدار علی
به صد سال اگر مدح گوید كسی/ نگوید یكی از هزار علی
شریعت كجا یافت نصرت مگر/ ز بازوی خنجر گزار علی؟»
وی در جای دیگر واقعه غدیر و انتخاب مولا علی (ع) به عنوان وصی و جانشین پیامبر را به رشته نظم در آورده و می سراید:
«بنگر كه خلق را به كه داد و چگونه گفت/ روزی كه خطبه كرد نبی بر سر غدیر
دست علی گرفت و بدو داد جای خویش/ گر دست او گرفت تو جز دست او مگیر»
* به اعتقاد برخی سخن شناسان، استاد «محمدحسین بهجت تبریزی» متخلص به «شهریار» نغزترین اشعار را درباره فضایل مولای متقیان سروده است. وی با وجود بهره مندی از هنر و مهارت سخنوری و تسلط بر كلام شعری، خود را در توصیف آن امام بزرگوار عاجز و متحیر می خواند و می گوید:
«نه خدا توانمش خواند نه بشر توانمش گفت/ متحیرم چه نامم شه ملك لافتی را؟»
شهریار، همچنین عظمت، كرامت و عدالت حضرت علی (ع) را در برخورد با قاتلش كه در تاریخ بشریت غیرقابل تكرار است، می ستاید و با اشاره به دستور آن حضرت درباره نوشاندن شیر به «ابن ملجم» می سراید:
«می زند پس، لب او كاسه شیر/ می كند چشم اسارت به اسیر
چه اسیری كه همان قاتل اوست/ تو خدایی مگر ای دشمن دوست؟
در جهان این همه شر و همه شر/ ها علی بشر كیف بشر»
