مروری گذرا بر نگارش تاریخ ادبیات عرب
PostDateIconشنبه, 10 تیر 1391 ساعت 14:56 | PostAuthorIconنوشته شده توسط zahmatkesh | مشاهده در قالب PDF | چاپ | فرستادن به ایمیل



مروری گذرا بر نگارش تاریخ ادبیات عرب

نگارش اجتار ادبا و شعرا همراه با ارائه نمونه ای از شعر یا نثر آنان و احیانا نظرات نقدی و تطبیعی بین آثار ادبی، سابقه أی دیرینه در ادبیات عرب دارد.

ابو الفرج اصفهانی (٣٥٦ – ٣٨٤هـ) در کتاب خود "الاغانی" به معرفی ادبا و شعرای عرب از عصر جاهلی تا زمان خود پرداخته است. این راه را ثعالبی نیشابوری (وفات ٤٢٩هـ) در کتاب "تیمیة الدهر" ادامه داده سپس بر همین منوال با خرزی (وفات ٤٦٧هـ) کتاب خود "دمیة القصر" را تالیف کرده اند.

کتابهای دیگری نیز در باره اخبار ادب مانند "الکامل" مبرد (وفات ٢٨٥) و "العقد الفرید" ابن عبد ربه و "معجم الادباء" یاقوت (وفات ٦٢٦هـ) و "طبقات الشعراء" ابن المعتز (وفات ٢٩٦هـ)، و "طبقات فحول الشعراء" ابن سلام (وفات ٢٣١هـ) و "الشعر والشعراء" ابن قتیبه، (وفات ٢٧٦هـ) که حاوی اخبار ومتون ونظرات نقدی است، نیز نوشته شده است.

این کتابها را نمی توان بعنوان کتب "تاریخ ادبیات" بمعنای معاصر شمرد، ولی سرچشمه وماده کلیه کتب تاریخ ادبیات بحساب می آیند.

تاریخ ادبیات عرب بمعنای امروزی آن در وهله اول توسط خاورشناسان تدوین شده است. اولین اقدام کننده به این مهم خاورشناسی اتریش جوزیف بورجشتال

Joseph von Hommer Purgstall (١٨٥٦ - ١٧٧٤م ) مؤسس آکادیمی علوم وین است، که از پرکارترین خاورشناسان اروپائیست، ومتون عربی قدیم فراوانی تحقیق ترجمه و منتشر ساخته است، و کتاب مبسوطی در تاریخ ادبیات عرب در هفت جلد از عصر جاهلی تا عصر عثمانی به زبان آلمانی تالیف با نمونه هایی از آثار ادبی آنان آمده است. این خاورشناسی به ادبیات بمعنای آلمانی آن که شامل کلیه ثمرات اندیشه انسانیست نگاه کرده و براساس آن تاریخ ادبیات عرب نوشته است.

با اینکه بورجشتال بعنوان پیشتاز نگارش بدیع ادبیات عرب بشمار می رود، ولی کتاب وی حاوی اشتباهات فراوانی است بهمین جهت پس از چندی ارزش علمی خودرا از دست داده است.

دومین تالیف در تاریخ ادبیات عرب توسط یک خاروشناس اتریشی دیگری بنام الفرید فون کریمر Alfred von Kremer (١٨٨٩ – ١٨٢٨) صورت گرفته است. این خاورشناس پس از گذراندن دوره تحصیل در دانشگاه وین بعنوان دپلمات کشورش به مصر و لبنان اعزام شد. تعدادی از نسخه های خطی را تحقیق نموده و کتابی تحت عنوان: "تاریخ تمدّن شرق در سایه خلفا" در دو جلد (وین ١٨٧٧) نگاشته است. مفهوم تمدن دراین کتاب به مفهوم ادبیات نزد بورجشتال نزدیک است. على رغم حجم کوچک این تالیف نسبت به تالیف بورجشتال، ولی از دقّت و استحکام بیشتری برخوردار است.

سپس به خاورشناس انگلیسی بنام ف. آربثنون F. Arbuthnut (١٨٨٩ - ١٨٢٨) بوده است، تاریخ ادبیات را به همان سبک آلمانی یار شده نوشته است که حاوی تاریخ فرهنگ اسلامی به صورت مختصر همراه با شرح مفصلی درباره مرجع شناسی و ذکر نسخه های خطی در هر موضوع و جای وجود این نسخه است.

این کتاب بعلّت اشتباهات کتبشناس آن مورد انتقاد قرارگرفته است، ولی اساس دیگر تالیفات بعدی در این زمینه بحساب می آید.

آقای فؤاد سزگین در موسوعه پربار او تحت عنوان "تاریخ التراث العربی" کار بروکلمان را با اضافات و تحقیقات فراوان و تصحیح دقیق تکمیل نموده است، که نخست به زبان آلمانی منتشر شده سپس به زبان عربی ترجمه گردیده است، کتابخانه آیة الله العظمی مرعشی نجفی در قم مجددا با چاپ افست منتشر ساخته است.

نخستین مؤلفی که از بروکلمان پیروی کرده است خاورشناس فرانساوی کلیمان هوار Clemant Huart (١٩٢٧ – ١٨٥٤) که کتابی تحت عنوان "ادبیات عرب" (پاریس ١٩٠٢) تالیف نموده است. این خاورشناس که در سفارتخانه های فرانسه در کشورهای متعدد عربی فعالیت داشته است، در این کتاب و کتاب دیگرش در باره تاریخ عرب (باریس ١٩١٣ - ١٩١٢) عرب را مورد حمله خصمانه خود قرارداده است. همین کارا یک خاورشناس دیگری از اهل ایتالیا بنام بیتزی Italo Pizzi (١٩٢٠ - ٨٤٩) در کتاب خود "ادبیات عرب" (میلان ١٩٠٣) انجام داده است.

حرکت خاورشناسان در این وادی فزونی یافت بعنوان مثال: رینولد نیکلسون Reynold Nickolson (١٩٤٥ - ١٨٦٨) کتابی در لندن بعنوان تاریخ ادبیات عرب. به چاپ رساند سپس هاملتون گیب کتاب مختصر ولی مهم تحت عنوان: "مدخل به ادبیات عرب" (١٩٢٦) منتشر ساخت.

جهان عرب در پیروی از کار خاورشناسان دست به تالیفات که اغلب آنها جنبه آموزشی در مدارس داشته است، زدند، مهمترین آنها بترتیب زمانی.

١ـ تاریخ آداب اللغة العربیة، محمد دیاب (١٩٢١ - ١٨٥٢) در دو جلد.

٢ - ادبیات اللغة العربیة، مجموعه ا از مؤلفین، در دو جلد در بین سالهای ١٩٠٦ و ١٩٠٩ منتشر شده است.

٣ - ادب الاسلام، صالح حمدی حماد (١٩١٣ - ١٨٦٥).

٤ - تاریخ الادب أو حیاة اللغة العربیة، در دو جلد، حفتی ناصف (١٩١٩ - ١٨٥٦).

٥ - تاریخ آداب اللغة العربیة فی العصر العباسی، احمد عمر الاسکندری، (١٩٣٨ - ١٨٧٥).

٦ - تاریخ آداب اللغة العربیة، در ٤ جلد، جرجی زیدان (١٩١٤ – ١٨٦١).

٧ - تاریخ آداب العرب، در دوجلد، مصطفی صادق الرافعی (١٩٣٧ - ١٨٨١).

٨ - الوسیط فی الآدب العربی و تاریخه، احمد عمر الاسکندری (١٩٣٨ - ١٨٧٥). ومصطفی العنانی (وفات ١٩٤٣).

٩ - تاریخ الأدب العربی، احمد حسن زیات (١٩٦٨ - ١٨٨٥)

کتابهای فوق الذکر به دانشگاه الازهر راه نیافت، زیرا که این دانشگاه به روش سنّتی تدریس ادبیات یعنی تدریس متون وشرح متون پایبند بود. دانشگاه جدید مصر در سال ١٩٠٨ افتتاح شد، خاورشناسانی مانند اگناتسبو جویدی (١٩٣٥ - ١٨٤٤) وکارلو نللینو (١٩٣٨ - ١٧٢) جهت تدریس فرهنگ اسلامی و ادبیات عرب به این دانشگاه دعوت شده اند. در این دانشگاه یک دانشجوی نابینا بنام طه حسین بروز کرد، سپس جهت ادامه تحصیل به فرانسه رفت، و پس از باگشت به تدریس تاریخ ادبیات به سبک نوین پرداخت، دروس او تحت عنوان: "من تاریخ الادب العربی" منتشر شد.

در آغاز مباحث منتشر شده از طه حسین مانند بحث وی در باره ابو العلاء معری کاملا تحت تأثیر برنامه های نقدی غربی بوده است، وخودرا همانند یک دانشمندی در آزمایشگاه شمی می داند، و تحلیلهای خودرا همسان تجزیه و ترکیب مواد شیمائی قلمداد می کند. ولی رفته رفته به این مسأله پی برد که تجزیه و تحلیلهای علمی خشک قابل انطباق با مباحث ادبی نیست، و شخصیت تاریخ ادبیات نویس و ذوق او در مباحث دخیل است ولی نباید بحث را تحت پوشش ذوقی قرار دهد. بعبارت دیگر تاریخ ادبیات نباید علم خالص باشد، همچنین نباید هنر ذوقی خالص گردد.

نظرات طه حسین نسبت به تاریخ ادبیات به نکات ذیل خلاصه می شوند:

١ـ بین "ادبیات" و "تاریخ ادبیات" تفاوت دارد، هریک از این دو ابزار خاص خودرا می طلبند.

٢ - تاریخ ادبیات باید به سبک اروپائیها تدریس شود.

٣ - روش های تدریس ادبیات در مدارس و دانشگاههای عربی اشتباه است زیرا که بین ادبیات و تاریخ ادبیات خلط مبحث شده است.

سپس تاریخ ادبیات را از تاریخ فرهنگ جدا ساخته، و ادبیات محدود به شعر و نثر فنی دانسته است.

بنظر وی نویسنده تاریخ ادبیات باید شرایط ذیل را داشته باشد:

١ـ دارای ذوق ادبی سرشار.

٢ - دارای اندوخته بزرگر علوم ادبی.

٣ - دارای تجربه عتدّی در فهم متون و تجزیه و تحلیل آنها سپس مشکلاتی که در مقابل نگارش تاریخ ادبیات عرب به معنای واقعی آن قرار دارد به شرح ذیل می داند:

١ـ انبوه متون ادبی قدیم که نه تحقیق و نه تفسیر بل حتی کشف هم نشده است.

٢ - تاکنون برای زبان عربی زبانشناسی تدوین نشده است.

٣ - تاریخ سیاسی جهان عرب تاکنون به گونه ای تحقیقی نوشته نشده است.

وتا این مقدمات فراهم نگردد نگارش تاریخ ادبیات عرب به آن گونه که مستحق این نام باشد میسور نیست.

نسبت به روش تدوین تاریخ ادبیات عرب مؤلفات بر دوگونه اند:

گروهی تاریخ ادبیات را به اساس عصور سیاسی یعنی جاهلی، اسلامی، اموی، عباسی، فترت – نهضت – ومعاصر نوشته اند.

گروه دیگری این تقسیم بندی را رد کرده و آنرا زاییده فهم ناقص اروپائیان از جریانات ادبی عربی دانستند، و ادبیات را براساس پیشرفت موضوعات ادبیات زبان – کتابت – شعر – دواوین شعر – نحو و صرف – علوم بلاغی – سیمنار – وانشاء نگاشتند.

مصطفی صادق الرافعی از مداقعین سرسخت گروه دوم است. شوقی ضیف از پیروان نوع اول که در کتاب تاریخ ادبیات عرب خود پیشرفته ترین تالیف را در این زمینه ارائه داد. در جلد اول این اثر روش خودرا چنین بیان نموده است: این اثر بر دو استوار است، یکی دنبال کردن تاریخ ادبیات بمعنای خاص آن یعنی شعر و نثر فنی است، و از تاریخ علوم عقلی و فکری خودداری می کنیم.

دوم استفاده از روش های نوین در بررسی ادبیات.

ناگفته نماند شوقی ضیف در کتاب خود عصر عباسی را از سال (١٣٢) یعنی سقوط دولت عباسیان تاسال (٢٣٤هـ) یعنی دخول آل بویه به بغداد محدود می داند، و پس از آن "عصر دول و امارات" شرو می شود که در آن ادبیات عرب پایتخت ها و مراکز مختلفی را یافته و ادبیات عرب را در ایران و اندلس و شمال آفریقا و جزیرة العرب و شام و … به صورت جداگانه بررسی می نماید.

http://www.azarshab.com

آخرین بروزرسانی (شنبه, 10 تیر 1391 ساعت 14:57)
منوی اصلی

صفحه اصلی
اخبار
جایزه های ادبی
جشنواره ها
سوالات متداول
گالری تصاویر
معرفی موسسات و دانشکده های ادبیات
نمایشگاه ها
همایش ها

گونه های ادبی

آموزش زبان
زبان شناسی
تاریخ ادبیات
عرب
معرفی بزرگان ادب
ادبیات تطبیقی
ادبیات دفاع مقدس
شعر

زبان و ادبیات عرب

تاریخ ادبیات عرب
بزرگان ادب

معرفی منابع

منابع چاپی
منابع الکترونیکی
پایان نامه ها
نشریات ادواری
نقد منابع
مقاله