چهره‌ی زن در ادبیات معاصر

در تاریخ تمامی جوامع همواره نقاط عطفی وجود داشته است. در تاریخ ایران نیز انقلاب مشروطیت نقطه عطفی است که حقوق زنان را نیز شامل می شود. زنان در انقلاب مشروطه حضور قابل توجهی نشان دادند و در پیشبرد جنبش سهم مهمی ایفا کردند. در واقعه رژی و اعتراضات گسترده به کمبود نان و قحطی دوران ناصر الدین شاه فعالانه شرکت کردند و به شهادت تاریخ با سلاح و چادر در صف مردان جنگیدند و کشته شدند. دردوره مظفر الدین شاه در تخریب سرای بانک که دولت روسیه تزاری بنا نهاده بود شرکت کردند و آن رادرهم کوبیدند .
نقش و حضور زنان در نهضت مشروطیت ایران در ادبیات نیز بازتاب وسیعی می یابد و شاعران بسیاری اعم از زنان و مردان اشعار مناسبی در این باب سروده اند و زنان به عنوان یک پدیده اجتماعی کما بیش با انقلاب مشروطه وارد حوزه ادبیات می شوند. حضور وسیع زنان را در رمان هایی که به هنگام انقلاب مشروطه یا پس از آن نوشته شده اند و به تدریج در رمان های تاریخی که آزمونی برای یافتن یک روش نوین ادبی بود درمی‌یابیم. این رمان ها میان قصه، افسانه و حماسه در تردیدند و تا رسیدن به انسجامی فراگیر،که خلق فضای تخیلی بر گرفته از واقعیات هستی است، فاصله بسیاری دارند.
رمان تاریخی ‹‹شمس و طغرا›› (۱۲۸۵ش) نوشته میرزا باقر خسروی تجربه نخست این دست رمان هاست. رمان به شکل نقل و حکایت آمده است و حوادث و ماجراها به ترتیب تاریخ وقوع پشت سر هم آمده است . محور اصلی رمان عشق است، ماجرایی عاشقانه در دوره نفرت انگیز حضور ایلخانان مغول در ایران .
در این رمان زنان مرکزیت دارند . سه زن در زندگی قهرمان حضور دارند؛ طغرا، ماری ونیزی و آبش خاتون. قهرمان با حضور این سه زن خود را کامل می کند. این زن ها به هم رشک نمی برند. طغرا، ماری کنیز رومی را به عقد شمس (همسرش) در می آورد و سپس او را تشویق می کند تا با آبش خاتون ازدواج کند .
زن ها در این رمان زمینه چین آرامش و توفیق قهرمان مردند. حضور فعال ندارند و تنها وسیله ای برای پدید آمدن دسیسه های عاشقانه اند واز آن فراتر نمی روند .به ضرورت صلاحدید راوی به جهان متن وارد می شوند و سپس بیرون می روند. فداکاری و وفاداری ، عفت و ناموس در ادامه سنت ادبی گذشته، مایه افتخار و مباهات زنان رمان است و آبش خاتون به عنوان زنی که وابسته به طبقه حاکم است از عشق ورزی با بیگانه ابائی ندارد. نخستین رمان اجتماعی که از وهم رمان های تاریخی فاصله گرفته است و با رمان امروزی قرابت بیشتری می یابد، رمان واقعگرای ‹‹تهران مخوف›› اثرمشفق کاظمی است که در سال ۱۳۰۴ ش منتشر شده است. این رمان در حقیقت آینه تمام نمای جامعه آن روزگار و سوگ نامه زن ایرانی است. مشفق کاظمی با تصویر شهر مسموم و در حال گذار تهران، عشق دختر و پسری جوان را دست مایه رمان قرار می دهد و با تکنیک داستان در داستان به شیوه داستان نویسی کهن، به سرگذشت چهار زن روسپی می پردازد. پس از رمان تهران مخوف یک دسته رمان با همین مضمون و ساختاری مشابه به سرگذشت فواحش و طبقه متوسط شهری ،کارمندان و… می پردازد.
از جمله این رمان ها :روزگار سیاه و اسرارشب از خلیلی، شهرناز از یحیی دولت آبادی، هما،زیبا و پریچهر از محمد حجازی، جنایات بشر از ربیع انصاری، تفریحات شب از محمد مسعود، من هم گریه کرده ام از جهانگیر جلیلی و… در همه این رمان ها زنان قربانیان بیچاره ای هستند که بهترین بهانه و تصویر برای پرداختن به فقر و جهل و فساد و فحشا قرار می گیرند. توصیفات جنسی و استفاده از زنان فاحشه با الگوگیری از رمانهای اروپایی، دم دستی ترین طرحی است که رمان نویسان این دوره (نسل اول)را به سوی نوشته های ‹‹عامه پسند››تر غیب می کند و درخلال ‌آن ها، نویسنده در مقام ناصح اخلاقی و مصلح اجتماعی، بی آن که راه حل و درمانی اندیشمندانه برای خروج از این مضایق ارائه کند، به پند و اندرز و ناله و نفرین می پردازد .
رمان های اولیه، دنیای بسته زنانی را به تصویر می کشد که تنها و تنها به یک چهار دیواری محدود است در این دنیای بسته تنها انگیزه ی دختران برای ادامه حیات یافتن شوهر و پس از آن خدمت کردن به اوست و درحقیقت ما در این دسته از رمان ها که به فراوانی پس از تهران مخوف پدید می آیند با تصویرهایی از زنان به عنوان قربانیان جامعه روبرو می شویم .
تهران ‹‹ شهری که نیما، عشقی، کاظمی، جهانگیر جلیلی و محمد مسعود ازآن بیزارند و بهار در آرزوی ویرانی آن است. شهر سیاست،جنایت و فساد است.››شعرای این دوره نیز به یاری سرنوشت زن فساد اجتماع شهری را نشان می دهد .
مثلا عشقی که در سیاست و ادبیات خواستار دگرگون کردن و بر انداختن راه و رسم دیرین و گشودن راه های تازه است ،در ایده آل پیر مرد دهگانی از سرگذشت ‹‹زن››به فساد وستم اجتماعی و تبهکاری نوع بشر می رسد. محمد حجازی از نویسندگان پرکار نسل اول است که سرنوشت را دستمایه داستانهای خود قرار می دهد. نخستین رمان او هما زنی فرشته خو و زیباست. حجازی در مصاحبه ای می گوید ‹‹خصلت زن است که باید مهربان باشد. مرد مبارز است و زن باید آرام ،لطیف، ظریف و با ملایمت و صبور و بردبار باشد .››زیبا رمان دیگر حجازی نمونه زنی هوسباز ،لکاته و مکاررا معرفی می کند. نویسنده معایب اخلاقی و فساد او را بخشی از خبث طینت ذاتی او می داند و بخشی را نیز به محیط فرافکنی می کند. بر خلاف رمان قبل که‹‹ هما›› نمونه زن خوب و مطیع و فداکار معرفی می شود، زیبا نمونه زنان مکار قصه های کهن فارسی است. در همین بین پاورقی نویسان با تمسک به هرزه نگاری و اندیشه های انحراف جنسی، ‹‹زن›› را به شکلی ابزاری و عروسکی مورد بهره گیری آثار پر ترا کم وسخیف خود قرار می دهند. در رمان بوف کور که جهشی در تاریخ رمان نویسی ایران است .
راوی در پایان این رمان دو بخشی، دو چهره از یک زن واحد را به قتل می رساند. او که قربانی وسواس های روانی است، توانایی برقراری رابطه با شخصیت زن رمان را نمی یابد. ‹‹زن››لکاته و فرشته در قصه های قدیم در این رمان در شخصیت یک زن متبلور می شود. نویسنده انزجار خود را از زنان لکاته و زمینی ابراز می کند ولی در ضمن قادر به ارتباط با زن اثیری که بر ساخته ی ذهنی اوست نمی شود. بزرگ علوی در رمان چشمهایش پای زنان را هر چند با انگیزه های سطحی، به مبارزات سیاسی می کشاند. ‹‹ فرنگیس›› شخصیت محوری رمان، که نویسنده نمی تواند شخصیت همه جانبه و تجارب زنانه او را به تصویر بکشد، در دو قطب فرشتگی و لکاته وارد رمان می کند. فرنگیس که تنها با عشق مفهوم واقعی زندگی را چشیده است دراین راه به فداکاری های بسیاری می پردازد .
اما، استاد ماکان ضمن استفاده از امکانات مالی او، بی آن که کمکی در پرورش روحی او کرده باشد، وی را با چشمانی هرزه و لکاته تصویر می کند. رمان کوتاه ‹‹یکلیا و تنهایی او›› از تقی مدرسی ،دارای درون مایه فلسفی، اسطوره ای و تاریخی است . ‹‹ یکلیا›› دختر پادشاه اسراییل که می خواهد مطابق تمایلات قلبی خود بر تنهایی فایق آید با چوپان پدرش عشق ورزی می کند، با زنگوله ای بر پا که کوس رسوایی اوست، از اورشلیم رانده می شود. در این رمان، زن شخصیت برجسته ای می یابد.
در فضای رعب و وحشت جامعه سنتی یهود از پوسته ی انفعال بیرون می آید و قراردادها و سنت های موجود را نادیده می گیرد. ‹‹تامارا››زن دیگر این رمان در بخش دوم آن نماد عشق و زندگی است که قدرتی خدایی دارد و قادر است شاه را در ردیف مردم عادی بنشاند. رمان شوهر آهو خانم اثر قابل توجهی است که نقش زن را در در اجتماع سال های ۱۳۰۰ به بعد ترسیم می کند. ‹‹آهو›› و ‹‹هما›› دو زن رمان، دو قطب رمان را شکل می دهند. آهو نمونه ی زن سنتی ایرانی معرفی می شود: بردبار، زحمتکش و فداکار. هما زنی بوالهوس، سرکش و متجدد شناسانده می شود. دراین رمان فضای آرام و ساکت خانه ‹‹سید میران›› یک باره به صحنه تنازع بقا تبدیل می شود. ‹‹آهو›› به خرافه و جادو متوسل می شود و هما با حوصله در کار راندن رقیب ازصحنه است. آهو و هما ‹‹روی یک سکه اند›› .
زنان گذار جامعه به مناسبات جدید اجتماعی - اقتصادی و فرهنگی به تحولی ناقص می رسند و عزم آنان در رسیدن به فردیت و استقلال ابتر و عقیم می‌ماند. تصویر زنان در بوف کور که بر پایه وسواس های راوی و نفی واقعیت ساخته شده است در رمان شازده احتجاب هوشنگ گلشیری تکرار می شود. زن اول شازده، فخرالنساء که همچون خود شازده تباری والا و سل اجدادی داشته مدت هاست که مرده و شازده با مستخدمه ی سابق خود، فخری زندگی می کند. زنش فخر النساء چهره ی درخشانی است که در میان این اجداد با صلابت، زن های حرم، خفیه نویس ها، شکارهای مرال، داغ کردن ها، شمع آجین کردن ها و کورشو، دورشوها گفتن ها تلألو خاصی دارد. زنی است که در زمان حیاتش آن سلطه مرموز و کشنده زنانه را در تار و پود وجود شازده دوانیده و اکنون هم که پیکر مسلول خاک شده، شازده نمی تواند خود را از چنگ او برهاند. شازده می خواهد از فخری، مستخدمه اش، یک فخر النساء دیگر بسازد اما تلاش او بی ثمر می ماند .
سبعیت ‹‹شازده››درمورد دو زن داستان ریشه در ناتوانی او در تصاحب جسم و روح فخرالنساء دارد. اما بازمانده و میراث دار گذشته ای از هم پاشیده، حریم خانه اش را به زندان دو زن تبدیل می کند اما فخرالنساء که یادآور شخصیت تاریخی ‹‹تاج السلطنه›› دختر زیرک ناصرالدین شاه است درمقابل زور و ارعاب شازده به مبارزه ای روانی دست می زند و شازده را متوجه ناتوانی ها و عجزش می کند ولی سرانجام تسلیم مرگ می شود و شازده را در کابوسی مرگبار که وسوسه شناخت فخر النساء است با فخری تنها می گذارد .
نقش زن در شازده احتجاب گامی به سوی شناخت توانایی های زنان است که بسیار نادیده گرفته می شد. در ‹‹بره گمشده راعی›› از گلشیری همچنان دغدغه راوی در ‹‹شناخت›› زن است که تا کنون به توفیق ارتباط با اودست نیافته است و چون گذشته دربرابر این ناتوانی زن اثیری و غیر واقعی ‹‹علم›› می شود تاحضور زن را در دنیای راوی جبران کرده باشد .
در یک جمع بندی کلی در مورد نقش زنان در ادبیات داستانی پس از مشروطه جهان آرمانی مردان به تدریج دچار دگردیسی می شود و دنیای بسته زنان که در دو قطب فرشتگی و لکاتگی سیلان دارد، یک باره آشفته می شود و علی رغم افت و خیزهایی که در پرداخت شخصیت زنان در رمان های این دوره، تا پیش از انقلاب ۵۷ مشاهده می کنیم.
زنان در کشمکشی نابرابر خود را در عرصه ی رمان به رخ می کشند و در برابر تردیدها مقاومت های راوی می ایستد تا حضور خود را در رمان که بازتابی تخیلی هستی است، اثبات کند . www.womenrc.ir