گزارش مذکور مروری اجمالی بر ادبیات دفاع مقدس دارد که با بیان پیدایش ایـن نـوع ادبـیات به بررسی و تحلیل کلان، موفقیت‌ها و ناکامی‌ها و مزیت‌های شیوه‌های نگارشی به عنوان ادبیاتی الگوساز و الگوپرداز و مـتأثر از معارف اسلامی و جهان بینی الهی پرداخته و در حیطه‌های گوناگون تخصصی کارآمد بودن و ناکارآمدی بـعضی از موضوعات را به چالش کـشانده اسـت.
آدرس مقاله در پایگاه مجلات تخصصی نور: اندیشه انقلاب اسلامی » پاییز 1381 - شماره 3 (از صفحه 150 تا 156)
مروری بر ادبیات دفاع مقدس (7 صفحه)
نویسنده : حسینی،قربان
مـقدمه
گزارش مذکور مروری اجمالی بر ادبیات دفاع مقدس دارد که با بیان پیدایش ایـن نـوع ادبـیات به بررسی و تحلیل کلان، موفقیت‌ها و ناکامی‌ها و مزیت‌های شیوه‌های نگارشی به عنوان ادبیاتی الگوساز و الگوپرداز و مـتأثر از معارف اسلامی و جهان بینی الهی پرداخته و در حیطه‌های گوناگون تخصصی کارآمد بودن و ناکارآمدی بـعضی از موضوعات را به چالش کـشانده اسـت.
از ادبیات دفاع مقدس به عنوان ادبیاتی نوپا و نو رسیده در عین حال سرشار از خلاقیت و نوآوری و ابداعات نگارشی یاد نموده و ادبیات دفاع مقدس را سرشار از شور و نشاط بالندگی حوادث رویدادها و رخدادهای تاریخی اسلامی انـسانی می‌داند.
در این گزارش نویسنده «ادبیات دفاع مقدس» را تاکنون در بیان حوادث و رویدادها ناتوان دانسته و معتقد است که این وقایع هم در کمیت و هم در کیفیت توسط نویسندگان به خوبی ترسیم نگردیده بلکه دریچه‌ای کـوچک از ایـن حقیقت مسلم تاریخی در قالب آثار ادبی ارائه گردیده است. علاوه بر آن نقش بی‌بدیل امام خمینی(ره) را که در پیشبرد اهداف دفاع مقدس بسیار برجسته بوده، به خوبی در ادبیات دفاع مقدس تبیین نگردیده و خـواستار تـبیین و تشریح هرچه بیشتر اندیشه‌های دفاعی امام خمینی(ره) در همه ابعاد و زمینه‌ها شده است.
گزارش مذکور در 6 موضوع تحت عنوان: 1ـ پیدایش ادبیات دفاع مقدس؛ 2ـ ادبیات دفاع مقدس و مزیّت‌ها؛ 3ـ ادبیات دفاع مقدس پیـشتاز در مـعرفی جهان‌بینی الهی؛ 4ـ ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز؛ 5ـ ادبیات دفاع مقدس ناتوان در بیان حوادث و
رویدادها؛ 6ـ ادبیات دفاع مقدس موفقیت‌ها و ناکامی‌ها، ارائه شده است.
پیدایش ادبیات دفاع مقدس
ادبیات، در تاریخ هر مـلتی مـی‌تواند بـیانگر حقایق، رخدادها، رویدادها، خوشی‌ها و نـاخوشی‌ها و حـماسه‌های انـکارناپذیری باشد که اگر عنایت و توجّه ویژه‌ی ادیبان و فرهیختگان عصر خود را دربرداشته باشد دارای وجوه شاخصی در اعصار دیگر می‌گردد. چشم‌انداز و برداشت و نگاه هـر نـویسنده‌ای در مـتون ادبی، برآیند نوینی است که او از حماسه‌ها، احساسات و جـریان‌های زنـدگی پیرامونی خود دارد، هرچقدر این نگاه زلال‌تر و شفاف‌تر باشد به خوبی می‌تواند جریانات فکری جامعه خود را بسازد، در قالب آثاری مـانا و مـاندگار قـرار دهد. آثاری چون شعر، قصه، رمان، نمایشنامه، فیلمنامه و سایر آثـار ادبی را به ارمغان گذارد.
اگر فرصت‌ها مجال پرداختن به پدیده‌های مهم و بزرگ را به نویسنده ندهد، نویسنده می‌تواند بـا انـتخاب اجـزایی از یک پدیده بزرگ شاهکاری بزرگ خلق کند. و زندگی پیرامونی خود را بـا الهـام از پدیده‌های مهم آن چنان ترسیم نماید که حماسه‌ای از کلمات بسازد. در ادبیات نویسنده قادر خواهد بود بـا اسـتخدام کـلمات بیانگر حوادث، رویدادها، احساسات گردد و جان پیام را به مخاطبان با شیوه‌ها و ابـزارهای مـورد دلخـواه انتقال دهد.
یکی از پدیده‌های مهمی که فکر و ذهن نویسندگان معاصر را به خود معطوف داشـته و خـالق نـوعی ادبیات در میهن اسلامیمان گردید، پدیده‌ای به نام «دفاع مقدس» است که از سال 1359 تا 1367 رخ داده اسـت. پدیـده دفاع مقدس صرف نظر از اینکه می‌تواند به تنهایی کتاب قطوری از دائرة‌المعارف انقلاب اسـلامی بـاشد و بـه عنوان زیر مجموعه‌ای از آن قرار گیرد، اما دارای آن چنان غنا، شور، نشاط، بالندگی، حوادث، رویدادها و رخـدادهای عـبرت‌آموز تاریخی، اسلامی و انسانی است که خود به عنوان یک جریان فکری در ادبیات جـا بـاز نـموده و در تقسیم‌بندی ادبیات معاصر ما برای آن نوعی امتیاز و برجستگی‌ها قائل شده‌ایم. لذا اینک ادبیات دفاع مقدس در هـمه زمـینه‌ها از جمله شعر، داستان، رمان، نمایشنامه، فیلمنامه، قطعات ادبی، مقالات تحلیلی، توصیفی، تـمثیلی، انـتقادی و غـیره حرفهای تازه‌ای برای گفتن دارد که در کمتر پدیده‌ای این گستردگی را می‌بینیم.
ادبیات دفاع مقدس و مزیّت‌ها
از مـزیّت‌هایی کـه مـی‌تواند ادبیات دفاع مقدس در تاریخ شکوهمند انقلاب اسلامی داشته باشد مزیّت «سندسازی» اسـت کـه امروزه ادبیات علاوه بر جذب مخاطبین خود و اقناع نویسندگان و پر کردن اوقات فراغت خوانندگان و فعال نمودن زمـینه‌های فـرهنگی و هنری می‌تواند به عنوان سندی غیرقابل انکار از ادبیات و تاریخ این کشور بـرای آیـندگان باقی بماند.
آیندگان می‌توانند حسب علاقه و اشـتیاق و نـیاز خـود از آن بهره جویند و مطالب مفیدی را از آن استخراج نـمایند و یـا الگو بگیرند.
این اسناد ادبی، اسنادی هستند که در صورت تحریف هم قابل اسـتناد و اسـتفاده هستند.
در صورتی که توأم بـا تـحریف باشد بـا تـورقی بـر متون ادبی و موشکافی و نقادی و تحلیل مـحتوا و مـقایسه‌ای با آثار دیگران می‌توان به حقیقت آن اثر پی برد و دریافت که تا چـه حـدّ ادبیات مذکور در بیان رخدادها، حوادث و جـریان‌های زندگی پیرامونی نویسنده صـادق و وفـادار بوده است. در این صورت مـایه عـبرت و خجلت پدیدآورندگان آثار مزبور در همه اعصار خواهد بود.
اما از آنجایی که نویسندگان ادبـیات دفـاع مقدس عمدتا خود در کوران حـوادث جـبهه و جـنگ قرار گرفته‌اند و از شـمیم کـوی یار نفس کشیده‌اند کـمتر دچـار لغزش و تحریفات گردیده‌اند، حتی اگر در بیان و قدرت انتقال پیام و استفاده بهینه از خلاقیت‌های بکارگیری از کـلمات و مـاجراها قصوری کم و بیش داشته‌اند، در بیان مـفاهیم صـادق بوده‌اند.
از ایـن روسـت کـه ما بر تارک ادبـیات ایران، دفاع مقدس را مانند برگ زرینی در تاریخ می‌بینیم که همانند گوهر درخشانی در ادبیات حماسی، ادبـیات نـمایشی، ادبیات عرفانی، ادبیات انتقادی، ادبیات تـوصیفی مـی‌درخشد و جـریان‌های فـکری و انـدیشه‌ای را متأثر از آن می‌دانیم.
ایـن تـأثیرگذاری با واژه‌های بی‌جان در ادبیات، جان تازه‌ای در روح و جان آدمیان
دمانده است.
اگر نوشته‌ها، سروده‌ها و آثار نویسندگان مـعاصر را کـه بـیانگر احساسات پاک سرایندگان و نویسندگان آن نسبت به مفاهیمی چـون ایـثار، دلدادگـی و شـهادت پیـشگی حـماسه آفرینان دفاع مقدس است بزداییم، به جدّ سوز و شور و لطایف و ظرایف و هنر و زیبایی را از متون ادبی گرفته‌ایم که در آن صورت کلمات، بی‌هویت و سرگردان در الفبای خیال نویسندگان بی‌تفاوت باقی مـی‌مانند که تأثیری هم در دل مخاطبان نخواهند داشت.
ادبیات دفاع مقدس پیشتاز در معرفی جهان‌بینی الهی
ادبیات دفاع مقدس با توجه به هویت الهی و آرمانی خود در معرفی جهان‌بینی الهی نیز پیشتاز است و در عـصر تـکنولوژی و صنعت و ارتباطات و جنگ رسانه‌ها، بیانگر نوعی ارزش الهی و آرمانی است که فطرت انسان‌ها را به پذیرش جهان‌بینی الهی فرا می‌خواند.
از این رو، مفاهیم در بستر جریان‌های دفاع مقدس رنگ خشونت و بی‌رحمی ندارند، بـلکه رحـمت و عطوفت و مهربانی از آن می‌تراود، دفاع در مقابل خشونت ترسیم می‌گردد، دفاع در مقابل بی‌رحمی و زورگویی و استعمارگری به منصه ظهور می‌رسد، در مقابل خشونت، دفاع با اقـتدار تـمام توسط زاهدان شب و شیران روز طـراحی مـی‌گردد. در این صورت جهان‌بینی الهی در لایه‌های این تفکر و بینش نقش عمیقی دارد، مفاهیم اسلامی و انسانی در حدّ اعلا بروز می‌یابد، مفاهیمی نظیر ایثار، فداکاری، شهادت‌طلبی، شجاعت، رشـادت، خـداخواهی سوژه اصلی نوشتارهای نـویسندگان و مـتون ادبی می‌شود. در چنین ادبیاتی خوانندگان در فراخوان عظیمی از جهان‌بینی الهی دعوت می‌شوند.
به همین دلیل است که فطرت خوانندگان بی‌دغدغه با رزمنده دفاع مقدس خو می‌گیرد، در شعر دفاع مقدس خوانندگان مـی‌خوانند، در قـصه با آدمهای قصه همراه می‌شوند، در فیلمنامه با شخصیت‌های فیلم می‌نشینند، برمی‌خیزند، خو می‌گیرند و زندگی می‌کنند، بی‌آنکه بخواهند خود را در فضای مفهومی جبهه و جنگ قرار می‌دهند، هر چقدر نویسنده دفاع مقدس و ادبـیات ارائه شـده با جـهان‌بینی الهی هماهنگ باشد به
همان نسبت درتأثیرگذاری و باورپذیری مخاطبان سهیم خواهد شد و لذا مخاطبان با خالق اثر هـمنفس و همراه می‌شوند.
ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز
ادبیات دفاع مقدس بـه نـوعی در مـیان ادبیات گذشته و معاصر الگوپرداز و الگوساز است که این معنا هم در محتوا و هم در ساختار قابل اثبات است.
بـدین مـعنا که ادبیات دفاع مقدس توانست با شکستن قواعد و مقررات دست و پاگیر آثار ادبـی کـه مـنتهی بر ایجاد محدودیت برای نویسندگان متون ادبی می‌شد از دو عنصر زمان و مکان نهایت بهره‌برداری را نموده و بـا تلفیق و مقایسه و یا گریز از ساختارهای رایج، به نوعی نوآوری و خلاقیت دست پیدا کـند و الگوهای مناسبی را هم در مـحتوا، هـم در تکنیک ارائه دهد. این تغییر و الگوسازی و الگوپردازی در نحوه نگارش و زبان ادبی شعر، نمایش، داستان به خوبی هویداست. حتی در خلق الگوهایی که به عنوان قهرمان یک شعر، یا یک داستان یا رمان مـد نظر است با ابتکارات ویژه‌ای ارائه می‌شود که ما این نوع الگوپردازی را جز در حماسه‌های صدر اسلام و حماسه عاشورا نمی‌یابیم. برای همین است که هم خوانندگان و هم نویسندگان برای شخصیت‌های خلق شده در ایـن آثـار تقدسی غیرقابل انکار قائل هستند.
تصویری که از شهید چمران، شهید باکری، شهید صیاد شیرازی در شعر، داستان، خاطره، رمان، خلق می‌شود تصویری دو بُعدی است که هم الگوپردازی می‌کند و هم الگوسازی مـی‌نماید، اگـر قصوری در بیان الگوسازی است متوجه بضاعت کم و توان پایین تخصصی نویسنده است وگرنه در جریان ادبیات دفاع مقدس این مهم به وضوح مشهود است که این الگوها در اذهان عمومی، هـمان الگـویی است که نویسنده قصد انتقال مفاهیم را داشته است.
ادبیات دفاع مقدس ناتوان در بیان حوادث و رویدادها
صرف نظر از اینکه ادبیات دفاع مقدس دارای شاخصه‌های بارز و ممتازی بوده است در خلق و بیان تـمامی حـوادث و رویـدادها و رخدادهای مهم دفاع مقدس نـاتوان بـوده اسـت. این ناتوانی را می‌توان در بیان این وقایع که در نوع نگاه خالقان آثار بی‌تأثیر نبوده است
جست‌وجو کرد و از سویی دیگر در کیفیت و کمیت حـوادث بـه جـمع‌بندی رسید.
و جالب‌تر آنکه حتی علاوه بر آثار فـیزیکی حـوادث، به نقش بی‌بدیلی که شخصیت‌های مثبت یا منفی در حوادث و رویدادها داشته‌اند ادبیات دفاع مقدس فاقد بیان کامل آن بوده اسـت کـه یـکی از دلایل آن، عدم بهره‌مندی از ویژگی‌های هنری خالقان و نویسندگان آن بوده است. درواقـع نوشته‌ای مورد اقبال قرار می‌گیرد که نویسنده و پدیدآورنده آن را به ویژگی‌های هنری آراسته باشد در این خصوص مقام مـعظم رهـبری مـی‌فرماید:
«یک وقت به یکی از این آقایان اهل قلم و ادبیات که مـی‌گفت مـی‌خواهم شرح حالی از امام بنویسم گفتم، اگر می‌خواهی از امام شرح حالی بنویسی حتماً کتاب «مهاتما گاندی» را کـه «رومـن رولان» نـوشته بخوان. انصافاً «رومن رولان» در تصویرسازی آدم فوق‌العاده‌ای است. هم در رمان‌هایش این‌طور است. هـم در شـرح حـال‌هایش، «رومن رولان» یک، دو سه رمان بزرگ خوب دارد که از لحاظ داستانی، در حدّ رمان‌های درجه یک دنـیاست امـا از لحـاظ تصویر و توصیف.... به خصوص تبیین آن خصوصیات روانی و فکری چیز فوق‌العاده‌یی است....»
با بهره‌گیری از فـرمایشات مـقام معظم رهبری درمی‌یابیم که حتی نویسندگان ادبیات دفاع مقدس در بیان نقش بی‌بدیل امـام خـمینی(رهـ) که در حوادث و رخدادها و رویدادهای دفاع مقدس نقش محوری و کلیدی داشتند هنوز مخاطبین این عـرصه را اقـناع ننموده‌اند، و هنوز نمی‌توان یک یا چند کتاب معتبر و کامل نام برد که تـمامی انـدیشه‌های دفـاعی حضرت امام(ره) را بیان نماید. اگر سلسله کتب منتشره از سوی عقیدتی سیاسی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مـسلح را کـه آن هم محصولی از همایش اندیشه دفاعی است که همه ساله علاقه‌مندان طـی فـراخوانی ارائه مـی‌دهند فاکتور بگیریم، مابقی آثار را می‌توان کم، ناقص و نارسا تلقی کرد که هنوز مخاطبین این عـرصه را ارضـا نـنموده‌اند.
ادبیات دفاع مقدس، موفقیت‌ها و ناکامی‌ها
در این مجال محدود اگر بخواهیم زمینه‌های ادبـی دفـاع مقدس را در یک نگاه اجمالی مورد کنکاش و بررسی و ارزیابی دقیق قرار دهیم می‌توان گفت: در مجموع در ادبیات
اندیشه انقلاب اسلامی » پاییز 1381 - شماره 3 (صفحه 156)
دفـاع مـقدس شعر دفاع مقدس پیشتاز تمامی زمینه‌های ادبی دفاع مقدس است که هـم در مـحتوا و هم در تکنیک حرفهایی برای گفتن داشته اسـت و یـک سـر و گردن از سایر موضوعات ادبی دفاع مقدس بـالاتر اسـت اما در زمینه‌های دیگر از جمله رمان و فیلمنامه موفقیت چشمگیری نداشته‌ایم اگرچه می‌توان به تـعداد انـگشت دست رمان و فیلمنامه‌ای را به عـنوان آثـاری قابل قـبول و نـسبی‌پذیرفت امـا در حیطه خاطره و داستان این موفقیت بـصورت چـشمگیرتری دیده می‌شود که باز نتوانسته در این رقابت به شعر دفاع مقدس بـرسد، شـعر دفاع مقدس هم در قالب اشعار کـهن و هم در اشعار نو، دارای مـضامین مـحتوا و صنایع ادبی منحصر به فـردی اسـت که قابلیت‌های آن را می‌توان در فرصت‌های مناسب برشمرد و ویژگی‌های آن را فهرست کرد تا همگان به چـگونگی ارتـقای آن واقف گردند.
امروزه ـ اگرچه ادبـیات دفـاع مـقدس هنوز نورس و تـازه بـه دوران رسیده است، اما بـه خـوبی مشهود است که تأثیر و تأثراتی را در ادبیات کشور برجای می‌گذارد که با همدلی و همیاری انـدیشمندان انـتظار ارتقای هرچه بیشتر آن، دور از انتظار نمی‌باشد.
بـررسی عـمیق‌تر ادبیات دفـاع مـقدس مـجالی گسترده می‌طلبد، و در این نـوشتار به همین مختصر بسنده کردیم.
