بررسی چگونگی و فراوانی نمود جلوه‌های گوناگون فرهنگ رضوی در کتاب‌های فارسی دورة ابتدایی و راهنمایی
الیاس رستم‌پور
کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دبیر ادبیات فارسی آموزش‌وپرورش زیرکوه (خراسان جنوبی)
چکیده
یکی از مؤلفه‌هایی که نویسندگان و شاعران کودک و نوجوان در خلق آثارشان مورد استفاده قرار می‌دهند، توجه به سیره و فضایل پیامبر(ص) و ائمه(ع) و سخنان حکیمان مسلمان و ایرانی است. در این تحقیق، چگونگی و فراوانی استفادة مؤلفان کتاب‌های فارسی دورة ابتدایی و راهنمایی که در حقیقت نمونة رسمی ادبیات کودک و نوجوان ایران است، از شعرها، داستان‌ها و حکایت‌هایی که در مورد سیره، فضایل و سخنان امام رضا(ع) در حیطة ادبیات کودک و نوجوان سروده و نوشته شده‌اند مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. بدون شک استفاده از سیرة معصومین(ع) و امام رضا(ع) در کتاب‌های درسی رسمی مدارس می‌تواند در تربیت هرچه بهتر و اخلاقی‌تر دانش‌آموزان ـ که هدف نظام آموزشی هم هست ـ کمک شایانی کند.
کلیدواژه‌ها: ادبیات کودک و نوجوان، امام رضا(ع)، کتاب‌های فارسی دورة ابتدایی و راهنمایی
صاحب‌نظران ادبیات در مورد عبارت «ادبیات کودکان و نوجوانان» تعاریف متعدد و گوناگونی دارند و اغلب بر این نکته تأکید می‌کنند که آثار شاخة ادبیات کودکان و نوجوانان باید مخصوص افراد متعلق به این ردة سنی و قابل پذیرش برای آنان باشد.
«ادبیات کودکان و نوجوانان مجموعة نوشته‌ها و سروده‌ها و گفتارهایی است که از طرف بزرگ‌سالان برای استفادة خردسالان فراهم آمده است.» (حسینائی، 1381: 77).
همچنین، هرگونه متنی [است] که با چارچوب و طرح مشخصی به‌طور عمد و یا غیرعمد برای کودکان آفریده شده باشد؛ به صورتی که کودک با آن ارتباط برقرار کند و این رابطه منجر به برانگیختن احساسات و عواطف و پدید آمدن لذت زیباشناختی شود و تأثیرات روحی و روانی روی کودگ بگذارد و سبب رشد شناختی او شود. (محمدی، 1378: 3)
یکی از مؤلفه‌هایی که نویسندگان و شاعران کودکان و نوجوانان در خلق آثارشان باید مورد توجه قرار دهند، ضرورت آشنایی کودکان با سیره و زندگی ائمه(ع) به‌خصوص سیرة امام رضا(ع)، ولی‌نعمت مردم ایران، است. کودکان و نوجوانان ایرانی به‌دلیل اینکه گاه با خانواده به شهر مشهد مقدس سفر کرده‌اند و از نزدیک آرامگاه حضرت امام رضا(ع) را دیده و زیارت کرده‌اند، وجود و برکات این امام همام برایشان عینی‌تر و روشن‌تر از دیگر ائمه(ع) است. نویسندگان و شاعران آثار کودک و نوجوان می‌توانند با بهره‌گیری از سیره و زندگی و سخنان امام رضا(ع) هرچه بهتر و بیشتر کودکان را با تعالیم دینی و اخلاقی آشنا کنند و آن‌ها را با توجه به معیارهای دینی و قرآنی و اخلاق اسلامی تربیت نمایند.
کتاب‌های فارسی دورة ابتدایی و راهنمایی مدارس را به‌خاطر اینکه مخاطبان اصلی آن‌ها کودکان و نوجوانان هستند، به‌گونه‌ای می‌توان جزئی از ادبیات کودک و نوجوان ایران به حساب آورد. مؤلفان این کتاب‌ها با استفاده از متون ادبی، شعرها، تصاویر، فعالیت‌های داخل و خارج از کلاس و خودارزیابی‌های مختلف با کودکان و نوجوانان ارتباط برقرار می‌کنند و اهداف آموزشی و نکات اخلاقی و ادبی خاصی را به آن‌ها تعلیم می‌دهند.
در این مقاله به نقد و بررسی چگونگی و فراوانی نمود و جلوه‌های گوناگون فرهنگ رضوی در قالب شعر، داستان، تصویر، فعالیت، خودارزیابی و... در کتاب‌های فارسی دورة ابتدایی و راهنمایی مدارس ـ که در حقیقت به‌نوعی ادبیات رسمی کودکان و نوجوانان ایران هستند ـ پرداخته‌ایم.
مجموع کتاب‌هایی که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته‌اند 16 مورد است که شامل 12 کتاب فارسی دورة‌ ابتدایی اعم از «بخوانیم و بنویسیم» و 3 کتاب «فارسی» دورة راهنمایی شامل: فارسی اول، دوم و سوم راهنمایی. مطالب کتاب‌ها را که در ادامة مقاله مورد بررسی قرار گرفته است، به دو بخش داده و کار تقسیم نموده‌ایم. منظور از داده اطلاعات خامی است که مؤلفان به‌طور مستقیم به دانش‌آموزان انتقال می‌دهند و شامل: متن اصلی دروس، حکایت‌ها، شعر، تصویر، حدیث و... است. این بخش از اطلاعات کتاب‌ها را دانش‌آموز می‌خواند و آن‌ها را یاد می‌گیرد. قسمت کار هم شامل پرسش‌ها، خودارزیابی‌ها، سؤالات نگارشی و انشا، نقاشی، بحث و گفت‌وگو، تحقیق و... است که دانش‌آموز باید با کمک و راهنمایی معلم و دیگران به آن‌ها پاسخ دهد. در حقیقت، مؤلف کتاب به کمک پرسش‌ها و فعالیت‌ها مطالب خاصی را به‌طور غیرمستقیم به دانش‌آموز تعلیم می‌دهد.
1. داده
در این قسمت از تحقیق، مطالب اصلی کتاب‌های فارسی دورة ابتدایی و راهنمایی را که شامل متن درس‌ها، حکایت‌ها، شعر، حدیث، تصویر و... است، با عنوان داده مشخص کرده‌ایم و در ادامه به بررسی چگونگی و فراوانی نمود جلوه‌های فرهنگ رضوی در آن‌ها پرداخته‌ایم.
1ـ1. متن درس و حکایت‌ها
در حقیقت، قسمت اصلی و اعظم کتاب‌های فارسی، متن درس‌ها و حکایت‌هاست که هرکدام از 1 تا 10 صفحه متغیر است. از مجموع حدود 180 متن درس کتاب‌های فارسی ابتدایی و راهنمایی (هر کتاب «بخوانیم» فارسی ابتدایی و کتاب فارسی راهنمایی حدود 20 درس دارد) و حکایت‌ها و داستان‌هایی که در پایان فصل‌ها آمده فقط یک درس در مورد امام رضا(ع) است؛ آن هم درس نهم کتاب فارسی بخوانیم دوم ابتدایی. عنوان این درس «زیارت» و موضوع آن زیارت دختربچه‌ای به‌نام زینب در حرم امام رضا(ع) است. این درس شامل دو صفحه است و در بالای صفحه هم تصویر حرم مطهر امام رضا(ع) آمده که در آن، زینب در حرم کنار مادرش ایستاده است و به کبوتران حرم دانه می‌دهد.
جز این درس در متن چند درس مختلف، اشاره‌هایی به امام رضا(ع) شده که در مجموع بسیار کم است. در سطر اول درس دوازدهم «فردوسی» کتاب فارسی «بخوانیم» دوم ابتدایی با موضوع شاهنامه و فردوسی، آمده است: «سال گذشته با پدر، مادر و خواهرم به زیارت امام رضا(ع) رفته بودیم.» در صفحة 80 همان کتاب در معرفی دیدنی‌های ایران تصویر حرم امام رضا(ع) آمده و در زیر آن نوشته شده است: «اینجا حرم امام هشتم، حضرت رضا(ع) در شهر مشهد است.»
در صفحة 123 کتاب فارسی «بخوانیم» سوم ابتدایی عنوان درس «ای ایران، ای وطن من» است و در ضمن درس آمده است: «تو را دوست دارم با گنبد طلایی امام هشتم(ع) در مشهد.»
در درس 17 فارسی «بخوانیم» چهارم ابتدایی با عنوان «ثروت‌های ملی ایران»، بارگاه امام هشتم نمونه‌ای از ثروت‌ها و سرمایه‌های ملی ایران معرفی شده است: «بارگاه امام هشتم در مشهد، مسجد شیخ لطف‌الله و سی و سه پل در اصفهان نمونه‌هایی از ثروت‌ها و سرمایه‌های ملی ما هستند.»
در درس 18 فارسی «بخوانیم» پنجم ابتدایی با عنوان «اگر طبیعت زیبای ایران نباشد» در میانة درس در معرفی دیدنی‌های ایران آمده است: «کمی هم به شرق ایران سفر کنیم؛ آیا از مشهد زیبا که در دامنة کوه‌های هزار مسجد دامن گسترده و بارگاه زرین امام رضا(ع) را همچون نگینی در میان گرفته است، می‌توان چشم پوشید؟ گنبد و بارگاه زرین امام هشتم(ع) قلب طلایی مردم ایران است. هیچ می‌دانید که قلب میلیون‌ها انسان مشتاق در چهار سوی دنیا برای آن می‌تپد که روزی چشم به جمال آن گنبد بدوزند؟»
با توجه به اینکه متن درس‌ها و حکایت‌ها قسمت اصلی کتاب‌های فارسی است و سؤالات، پرسش‌ها و فعالیت‌ها هم براساس آن‌ها در کتاب گنجانده می‌شود و همچنین مؤلفان مطالب آموزشی، فرهنگ و عقاید دینی و ملی را از طریق آن‌ها به دانش‌آموزان آموزش و انتقال می‌دهند، متأسفانه فقط یک متن درس از مجموع تمام متن درس‌های کتاب‌های فارسی ابتدایی و راهنمایی در مورد امام رضا(ع) است. اگر حداقل در کتاب فارسی هر پایه یک درس یا حکایت در مورد سیره، اخلاق، ویژگی‌ها و فضایل امام رضا(ع) گنجانده شود، مطمئناً تأثیر بسیار مطلوبی در تربیت دینی و اخلاقی دانش‌آموزان خواهد داشت.
«داستان و قصه برای کودکان و نوجوانان از آن جهت اهمیت دارند که کودک و نوجوان در خیال خود جریان داستان را واقعی تلقی می‌کند و بسیار از آن تأثیر می‌پذیرد.» (مرآتی فشی، 1382: 50)
1ـ 2. شعر
شعر به‌دلیل جذاب و آهنگین بودن می‌تواند تأثیر بسیار زیادی در ذهن و عقیده و رفتار دانش‌آموزان ابتدایی و راهنمایی بگذارد. مؤلفان در هرکدام از کتاب‌های فارسی ابتدایی و راهنمایی حداقل 7 تا 8 شعر از شاعران مختلف آورده‌اند که از مجموع آن‌ها فقط یک شعر در مورد امام رضا(ع) است. این شعر با عنوان «آب و آیینه» سرودة مرحوم قیصر امین‌پور، شاعر نام‌آور کودک و نوجوان در درس دوم کتاب فارسی سوم راهنمایی آمده است. شعر بدین صورت است:
چشمه‌های خروشان تو را می‌شناسند
موج‌های پریشان تو را می‌شناسند
پرسش تشنگی را تو آبی، جوابی
ریگ‌های بیابان تو را می‌شناسند
نام تو رخصت رویش است و طراوت
زین سبب برگ و باران تو را می‌شناسند
هم تو گل‌های این باغ را می‌شناسی
هم تمام شهیدان تو را می‌شناسند
اینک ای خوب، فصل غریبی سرآمد
چون تمام غریبان تو را می‌شناسند
کاش من هم عبور تو را دیده بودم
کوچه‌های خراسان تو را می‌شناسند
در مورد داستان‌ها و شعرهای کتاب‌های درسی کودکان و نوجوانان باید به این نکته اذعان کرد که «انسان در مراحل رشد، خودبه‌خود، برخی عادت‌ها و برداشت‌های عاطفی، عقاید، آرزوها، علایق، خواست‌ها و احساسات را فرا می‌گیرد و جذب می‌کند. این سازوکار نخست از طریق والدین و آموزشگاه و سپس به‌وسیلة قصه، داستان و شعر رخ می‌دهد. به عبارتی، می‌توان گفت منشأ آرمان‌ها و معیارهای رفتار در بزرگ‌سالی همان فرایند جذب و انطباق در کودکی و نوجوانی است.» (همان: 52)
1ـ3. حدیث و سخنان حکیمانه
در جای جای کتاب‌های فارسی مدارس احادیث و سخنانی از ائمه(ع) و بزرگان آمده است ولی متأسفانه هیچ حدیثی از امام رضا(ع) در این کتاب‌ها نیامده است.
1ـ 4. عکس و تصویر
در جاهای مختلف کتاب‌های فارسی تصاویر گوناگونی مربوط به درس‌ها، شعر، تمرین‌ها و... گنجانده شده است. در 11 صفحه از مجموع بیش از 2200 صفحه کتاب‌های فارسی ابتدایی و راهنمایی، تصویر حرم مطهر امام رضا(ع) دیده می‌شود.
در صفحه 79 کتاب فارسی «بخوانیم» اول ابتدایی نقشة ایران آمده است و در قسمت شمال شرق ایران تصویر کوچک حرم امام رضا(ع) وجود دارد.
در فارسی «بخوانیم» دوم ابتدایی در 4 صفحه تصویر مطهر حرم امام(ع) وجود دارد. تصویر حرم در صفحات 56، 80، 82 و 95 آمده است.
در کتاب فارسی «بخوانیم» سوم ابتدایی در بالای صفحة 123 تصویر حرم مطهر امام(ع) قرار دارد.
در کتاب فارسی «بخوانیم» چهارم ابتدایی در صفحات 115 و 128 تصویر مطهر حرم امام(ع) به همراه تصویر حافظیه و سی و سه پل و... گنجانده شده است.
در کتاب فارسی «بخوانیم» پنجم ابتدایی در پایین صفحة 125 درس پانزدهم «سرود ملی» تصویر گنبد حرم امام رضا(ع) به همراه تصویر آرامگاه خیام و ایوان مداین آمده است.
در کتاب فارسی بخوانیم ششم ابتدایی هم در صفحة 77 درس «ای وطن» و صفحة 89 درس «همه‌جای ایران سرای من است» تصویر حرم امام رضا(ع) به همراه تصویر برج میلاد، حافظیه و... قرار دارد.
در فارسی سوم راهنمایی در صفحة 7 زیر شعر «آب و آیینه» قیصر امین‌پور که در مورد امام رضا(ع) است، تصویر ضریح مطهر گنجانده شده است.
در همة صفحاتی که تصویر حرم مطهر امام (ع) آمده است، مطالب نوشته شده هم تقریباً با موضوع ارتباط دارد و اساساً در مورد دیدنی‌های ایران است. اصولاً تصاویر به‌دلیل عینیت و مطابق واقع بودن بهتر از متن و شعر در ذهن دانش‌آموزان می‌مانند.
2. کار
در این قسمت از مقاله پرسش‌های مربوط به درس‌ها، فعالیت‌های داخل و خارج از کلاس، خودارزیابی‌ها، سؤالات نگارشی و موضوعات انشا، بحث و گفت‌وگوهای داخل کتاب‌ها و... را که دانش‌آموز با تکیه بر معلومات و استعداد خود و یاری معلم و هم‌کلاسی‌ها به آن‌ها جواب می‌دهد، با عنوان «داده» مطرح کرده‌ایم. اصولاً تمرین‌ها و خودارزیابی‌های هر درس مربوط به موضوع همان درس است. از آنجا که از تمام درس‌ها و شعرهای کتاب‌های فارسی ابتدایی و راهنمایی فقط یک درس (درس نهم فارسی بخوانیم دوم ابتدایی با عنوان «زیارت») و یک شعر (شعر درس دوم فارسی سوم راهنمایی با عنوان «آب و آیینه») مربوط به فرهنگ رضوی است، بعضی از سؤالات خودارزیابی و بحث و گفت‌وگوی آن‌ها هم در مورد امام رضا(ع) است.
در کتاب کار فارسی دوم ابتدایی برخی از سؤالات مربوط به درس نهم «زیارت» اشاره‌ای به امام رضا(ع) دارد. در صفحة 61 در سؤال 1 آمده است: «چهار سطر بعدی را از روی درس با خط زیبا بنویس. هر وقت به مشهد...».
در سؤال 1 صفحه 71 همان کتاب آمده است: «پنج سطر اول درس را از روی درس با خط زیبا بنویس. هر وقت به مشهد...» در چهار و پنج سطر بعدی که دانش‌آموز آن‌ها را تکمیل می‌کند، در هر کدام یک بار نام امام رضا(ع) تکرار می‌شود. در همان صفحه در سؤال 2 آمده است: «اسم‌هایی را که در درس آمده است، بنویس.» که دانش‌آموز در جواب، به‌عنوان یکی از اسم‌ها نام امام رضا(ع) را می‌نویسد. در صفحة بعد، سؤال 2 بدین صورت است: «هر کلمه تو را به یاد چه کلمه‌هایی می‌اندازد؟ دو تا از آن‌ها را بنویس.» که کلمة اول مشهد است و مطمئناً دانش‌آموز امام رضا(ع) را می‌نویسد. در صفحة 80 همان کتاب سؤال 3 بدین ‌صورت است: «جدول را کامل کن.» در ستون عمودی کلمه اول مشهد است و در ستون افقی که جواب است، دانش‌آموز باید زیارتگاه آن شهر را بنویسد.
در قسمت بحث و گفت‌وگوی درس دوم فارسی سوم راهنمایی شهر «آب و آیینه» سؤال 3 صفحة 10 بدین صورت است: «درباره زندگی و فضایل حضرت امام رضا(ع) گفت‌وگو کنید.»
متأسفانه جز این چند مورد سؤال که فقط مربوط به درس «زیارت» و شعر «آب و آیینه» هستند، در دیگر کتاب‌های فارسی ابتدایی و راهنمایی و هیچ پرسش، خودارزیابی، سؤال نگارشی و موضوع انشایی در مورد امام رضا(ع) وجود ندارد.
در مجموع، مؤلفان محترم کتاب‌های فارسی دورة‌ ابتدایی و راهنمایی باید توجه بیشتری به شعرها، احادیث و داستان‌های اخلاقی مربوط به زندگی و فضایل امام رضا(ع) داشته باشند و در هرکدام از کتاب‌های فارسی با رعایت دورة‌ سنی دانش‌آموزان از مطالب جذاب فرهنگ رضوی استفاده کنند. با توجه به اینکه در کتاب‌های تعلیمات دینی و معارف اسلامی دورة ابتدایی و راهنمایی هم این جای خالی دیده می‌شود.
نتیجه‌گیری
با توجه به اینکه هدف اصلی و غایی نظام آموزش مدارس کشور ما تربیت کودکان و نوجوانان براساس موازین و اصول اسلامی و اخلاقی از طریق بهره‌گیری از سیرة‌ معصومین(ع) و اولیا و بزرگان دین است، متأسفانه از شعرها و حکایت‌ها و داستان‌هایی که سالیان متمادی نویسندگان و شاعران این سرزمین در مورد بزرگی‌ها، فضایل و کرامات امام رضا(ع) و دیگر ائمه(ع) سروده و نوشته‌اند، در کتاب‌های فارسی دورة‌ ابتدایی و راهنمایی که گلچین متون ادبی، اشعار و حکایت‌های هزار و چندین سالة میراث ادب فارسی است، خیلی کم (کمتر از یک درصد) استفاده شده است. مؤلفان کتاب‌های فارسی باید به این مسئلة مهم توجه بیشتری داشته باشند تا کودکان و نوجوانان هرچه بیشتر با سیره و فضایل امام رضا(ع) آشنا شوند.
منابع
1. حسینائی، محمد؛ «نگاهی به ادبیات کودکان و نوجوانان». مجموعه مقالات اولین همایش ادبیات کودکان و نوجوانان، انتشارات دانشگاه بیرجند، چاپ اول، 1381.
2. محمدی، محمد؛ «ادبیات کودک چیست؟»، کتاب ماه کودک و نوجوان، 1378.
3. مرآتی فشی، کیانوش؛ «نقش قصه و شعر در پرورش استعدادهای دانش‌آموزان»، رشد معلم، دورة‌ 22.
4. گروه مؤلفان؛ فارسی «بخوانیم» اول ابتدایی، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران، 1391.
5. کتاب کار فارسی اول ابتدایی
6. کتاب کار فارسی بخوانیم دوم ابتدایی
7. کتاب کار فارسی دوم ابتدایی
8. کتاب فارسی بخوانیم سوم ابتدایی
9. کتاب فارسی بنویسیم سوم ابتدایی
10. کتاب فارسی بخوانیم چهارم ابتدایی
11. کتاب فارسی بنویسیم چهارم ابتدایی
12. کتاب فارسی بخوانیم پنجم ابتدایی
13. کتاب فارسی بنویسیم پنجم ابتدایی
14. کتاب فارسی بخوانیم ششم ابتدایی
15. کتاب فارس بنویسیم ششم ابتدایی
16. کتاب فارسی اول راهنمایی
17. کتاب فارسی دوم راهنمایی فارسی سوم راهنمایی
http://weblog.roshdmag.ir/adabiyatfarsi/articles/4500.aspx