استاد راهنما: صدقی،حسین

نگارش: عظیم زاده، امیرعلی؛ شهید مدنی آذربایجان.- 1392.

چکیده

شعر دفاع مقدس به آن دسته از شعرهای جنگ اطلاق می‌شود که در آن‌ها به دیده تقدس به دفاع مردمیِ ایرانیان در مقابل جنگ تحمیلیِ هشت‌ساله عراق علیه ایران نگریسته شده است. این شعر در طول حیات سی‌ساله خود حجم زیادی از اشعار فارسی را به خود اختصاص داده است. رساله حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که شعر دفاع مقدس از نظر فنی و بلاغی در چه سطحی قرار دارد و نقاط ضعف و قوّت آن کدام است. نخستین سروده‌های دفاع مقدس به منظور تهییج مردم به پایداری در مقابل دشمن سروده می‌شد و عام بودن مخاطب اقتضا می‌کرد که شاعران، به بیان مستقیم رو بیاورند و مفاهیم ذهنی خود را کمتر در لفافه استعاره‌ها، تشبیه‌ها، کنایه‌ها و دیگر آرایه‌های دیریاب و مخیّل عرضه کنند. در این سروده‌ها شاعران غالباً به «چه گفتن» بیشتر از «چگونه گفتن» می‌اندیشیدند. عام بودن مخاطب، اقتضای زمان و دیگر عوامل باعث شده است که در این سروده‌ها تخیّل- که عنصر اصلی در شعر است- ضعیف باشد. در سال‌های آغازین جنگ شاعر تصاویر شعری خود را از واقعیت‌ها می‌گرفت و آنچه را شنیده یا در میدان جنگ به چشم خود دیده در قالب سروده‌های مهیّج گزارش می‌کرد؛ بنابراین بازآفرینی واقعیت‌های جنگ در سروده‌های این دوره، از بُعد تخیّلی صرف خارج شده و بیشتر جنبه عینی و واقعی به خود گرفته است.در سال‌های میانی جنگ، شاعران جوان انقلاب با کسب تجربه‌هایی شعر دفاع مقدس را از نظر تصویرسازی‌های بدیع و نو به راهی تازه کشاندند؛ مسائل مربوط به جنگ: ایثارگری‌ها،‌ شهادت‌ها، مسائل عاطفی خانواده‌های شهیدان و رزمندگان، تشییع جنازه‌ها، معنویت جبهه‌ها، ابزار جنگی و غیره، افق‌های جدیدی از مضامین شعری را در مقابل دید شاعران دفاع مقدس گشود و آنان با استفاده از این عناصر و ابزارِ تصویرساز، تصاویر شعری‌ای آفریدند که در ادبیات فارسی مسبوق به سابقه نبوده است. در این دوره، شعر دفاع مقدس درونی‌تر می‌شود و شاعر به جای گزارش واقعیت بیرونی جنگ، احساس درونی خود را از این واقعیتِ بیرونی به تصویر می‌کشد؛ بنابراین شعرهای این دوره، عاطفی‌تر و تخیلی‌تر از اشعار سال‌های آغازین جنگ است. پایان جنگ فرصتی را پدید آورد تا شاعران با تأمل بیشتر به موضوع جنگ بیندیشند. در این دوره عنصر اندیشه در شعر دفاع مقدس تقویت شد و شاعران با طرح پرسش‌هایی، از اوضاع جامعه پس از جنگ و نادیده گرفتن ارزش‌های دفاع مقدّس انتقاد کردند. در این انتقادهاست که طنز جای خود را در شعر دفاع مقدّس باز کرد. احساس تألّم شاعر از کم‌توجّهی به آرمان شهیدان، فراموشی ارزش‌های دفاع مقدس و حسرت جا ماندن از کاروان شهیدان، شعرهای عاطفی فراوانی را در این دوره پدید آورد. شعر دفاع مقدس از عاطفی‌ترین شعرها در ادبیات فارسی است. در این شعر بار عاطفی بیش از آنکه بر روی دوش تصاویر شعری نهاده شود، بر دوش واژه‌ها و بیان عاطفی شاعر نهاده شده است.عمده‌ترین ضعف و آسیب شعر دفاع مقدس تکرارها و تقلیدهاست که باعث شده است اشعاری با وزن‌ها، ردیف‌ها، قافیه-ها، ترکیب‌ها و تصویرهای شعریِ مشابه در اشعار شاعران مختلف پدید آید و گاهی آن را ملال‌انگیز بنمایاند.

کلید واژه ها: شعر،دفاع مقدس،موسیقی،تخیل،تصاویر

کتابخانه تخصصی ادبیات آستان قدس رضوی