علی‌رغم اساس قرار دادن معیارها و تعالیم دین اسلام در ساخت بناها، شاهد تفاوت معماری مساجد در سرزمین‌های اسلامی هستیم. معماری هر ناحیه از جهان اسلام، با شماری از ویژگی‌ها متمایز می‌گردد و علل این تفاوت نسبت‌به نواحی دیگر، به‌درستی تبیین نشده است. در اینجا این سؤال پیش می‌آید که تشابهات، تفاوت‌ها و تاثیر و تاثرهای متقابل بین معماری مساجد در دنیای اسلام چگونه اشکال متفاوتی را پدید آورده‌اند؟ تاثیر فرهنگ‌ها بر یکدیگر که اغلب توسط عوامل مختلفی مثل کشورگشائی و تعامات سیاسی انجام می‌گرفته، باعث تولد و زایش متون جدید فرهنگی در قالب بناها شده است. تعامل فرهنگی جهان اسلام در مرحله نخست، عموما توسط فتوحات به‌وجود آمد اما پیامد آن، شکل‌گیری متون فرهنگی و هنری گردید که خود را در قالب معماری ابنیه و به‌خصوص مساجد دنیای اسام نشان می‌دهد. این تلاقی فرهنگی از طریق مجاری و عوامل گوناگون اجتماعی در شکل‌دهی و ایجاد مؤلفه‌های زیبایی‌شناختی و حتی ساختارهای کالبدی مساجد نقش مهمی دارد.
حشمت‌الله متدین از لحاظ موضوعی فقط به بنای مساجد و نقش نمادین آن در معماری جهان اسلام می‌پردازد و دیگر اجزای این معماری از قبیل مقبره و مدرسه که گاهی بخشی از بناهای جانبی مساجد به شمار می‌روند را نمی پردازد. مسجد به‌عنوان نمادی از اسلام، نقش خوشنویسی، هندسه، سبک‌های ناحیه‌ای ایران و آسیای مرکزی، سبک ناحیه‌ای جنوب شرق آسیا، مسجد در جوامع اسلامی امروز، مروری بر مساجد معاصر و دگردیسی قداست از محورهای اصلی موردبحث در کتاب «تاریخ معماری مساجد» هستند.
کتاب «تاریخ معماری مساجد» که نگاهی به اصلیت معماری مساجد دارد، شامل چهار فصل بوده و نخست به مساجد اولی شامی- مغربی می‌پردازد، سپس مساجد مصر و ایران و در نهایت، مساجد آناتولی را تحلیل کرده است.