نویسنده: معصومه میرابوطالبی
ناشر: انتشارات جمکران
تاریخ چاپ: ۱۴۰۰
تعداد صفحه: ۱۶۳
طیّ سال‌های گذشته، نوشتن از رمان دفاع مقدّس، هم ساده‌تر شده است و هم سخت‌تر؛ از یک طرف، دسترسی ما به اطّلاعات و ماجراهای جنگ راحت‌تر شده است و از طرف دیگر، بیش‌از‌پیش درگیر کلیشه‌های فرمی و محتوایی شده‌ایم. جنگ هشت‌ساله‌ی ما در برابر ارتش رژیم بعث و دفاع جانانه از آب‌و‌خاک ایران، بخش مهمّی از تاریخ معاصر را تشکیل داده است. طیّ ۱۱۰ سال گذشته، اوّلین بار بود که کشور ما در مقابله با حمله‌ی یک کشور بیگانه، فقط با اتّکاء به توان خود و بدون اینکه یک وجب از خاک میهن را از دست بدهد، توانست در برابر متجاوزان ایستادگی کند. چنین اتّفاق مهمّی که با فاصله‌ی کمی بعد از انقلاب اسلامی مردم ایران در سال ۱۳۵۷ به وجود آمد، تأثیر مهمّی بر ادبیّات و رمان ایرانی گذاشت؛ با این حال، ما نتوانستیم از این گنج به‌خوبی استفاده کنیم و آثار درخوری که در زمینه‌ی دفاع مقدّس نوشته شده است، متناسب با این واقعه‌ی بزرگ ملّی نیست. یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در این زمینه داریم، نگاه‌های اغلب کلیشه‌ای به جنگ است. برای ما جنگ یعنی فقط تیراندازی، بمباران زمینی و هوایی و حرکت نیروهای زمینی و رزمی برای آزادسازی سرزمین‌های اشغال‌شده؛ امّا جنگ صدها بُعد و جنبه‌ی گوناگون دارد و کمتر نویسنده‌ای به سراغ ابعاد ناگفته‌ی جنگ می‌رود. یکی از این نویسندگان که با کتابش خط‌شکنی کرده است و سراغ ابعاد ناگفته‌ی جنگ رفته است، سرکار خانم معصومه میرابوطالبی است که رمان «معبد زیرزمینی» را نگاشته است.
«معبد زیرزمینی» داستانی است با محوریّت مخاطب عمومی که روایتگر مقنّیان دوره‌ی جنگ است. به‌راستی، مقنّیان، آنها که چاه و کاریز می‌کَنند، در جنگ چه وظیفه‌ای داشتند؟ داستان «معبد زیرزمینی» داستان پسری به نام الیاس است. او سرخورده از دست‌وپاچلفتی بودن و ترسو بودنِ خودش، ناگهان تصمیم می‌گیرد به گروه مقنّیانی بپیوندد که می‌خواهند در مناطق جنگی جنازه‌ی شهدا را تفحّص کنند. الیاس هم با همین نیّت با آن‌ها هم‌مسیر می‌شود، بلکه بتواند ثابت کند بزرگ شده است؛ امّا وقتی به خطّ مقدّم می‌رسد، می‌فهمد حضور مقنّیان یک دلیل دیگر دارد که هیچ‌کس نباید بفهمد!«معبد زیرمینی» واجد چند ویژگی مثبت است. اوّلین ویژگی آن، همان‌طور که گفته شد، رفتن به سراغ جنبه‌های ناگفته‌ی جنگ است: همه‌ی اقشار جامعه، با همه‌ی توانشان، در جنگ حضور داشتند. جنگ فقط مال سربازها و فرماندهان جنگ نبود، بلکه مال همه‌ی مردم ایران بود و مقنّی‌ها هم یکی از همین گروه‌ها بودند که توانستند بخش مهمّی از بار جنگ را به دوش بکشند.
ویژگی دیگر این رمان نقشی است که قهرمان داستان دارد. قهرمان داستان «معبد زیرزمینی» یک انسان معمولی ایرانی است، با همه‌ی ویژگی‌هایش؛ امّا مهم‌ترین ویژگی او منفعل نبودنش است. او فعّالانه تصمیم می‌گیرد و جلو می‌آید، گرچه تمام مدّت هیچ‌کدام از ترس‌ها و نگرانی‌هایش پنهان نمی‌شود. نویسنده به ما موجودی بی‌عیب‌ونقص نشان نمی‌دهد، بلکه نشان می‌دهد او چگونه در مسیرِ «شدن» قرار می‌گیرد و دچار تغییرات گوناگون می‌شود. از این جهت، داستان این کتاب همزاد‌پنداری و همدلیِ زیادی با خواننده ایجاد می‌کند و باید به آن توجّه کرد.
سوّمین ویژگی رمان «معبد زیرزمینی» در ذهن و زبانِ اثر است. «معبد زیرزمینی» نه آن‌قدر سطحی و ساده نوشته شده است که مخاطب حسّ حماقت کند، نه آن‌قدر سنگین و ثقیل است که راه ارتباط بین اثر و مخاطب بسته شود. نویسنده توانسته است هم فضای بومی قهرمان داستان در کهنوج را به‌خوبی نشان دهد، هم حسّ‌وحال محلّ عملیّات الیاس و باقی همکارانش را به تصویر بکشد.
استنادات تاریخی‌ای که در انتهای رمان آمده است خیال مخاطب را راحت می‌کند که آنچه در رمان درباره‌ی این اتّفاق و همین‌طور بسیاری از شخصیّت‌های داستان خوانده است، واقعی است و آن‌ها ثمره‌ی خیال‌پردازی نویسنده نیستند. در رمان مرسوم نیست که نویسنده استنادات تاریخی را در رمانش بیاورد؛ امّا گفتنش در رمان دفاع مقدّس می‌تواند باعث آسودگی خاطر مخاطب شود.
عنوان کتاب نیز از عوامل جذّابیّت این کتاب است. «معبد زیرزمینی» اشاره دارد به محلّ عملیّات الیاس و باقی هم‌رزمان او. الیاس در زیر زمین، هم به خودش نزدیک می‌شود، هم به خدا، هم به خاکش. «معبد زیرزمینی» استعاره‌ای است از دفاع مقدّس که محلّ رشد و عروج انسان‌های پاکی بود که راه صدساله‌ی عرفان را یک‌شبه پیمودند. «معبد زیرزمینی» بدون اینکه درگیر کلیشه‌ها شود، از اهمّیّت خاک و وطن‌دوستی برایمان می‌گوید و می‌فهمیم برای وطن‌دوستی بهانه زیاد است؛ مهم این است که به آن‌ها عمل کنیم و منتظر نباشیم که دیگران بیایند و ما را هُل بدهند.
تقریظ رهبر انقلاب بر کتاب معبد زیرزمینی
بسمه تعالی
موضوع این رمان تازه و مبتکرانه است، نگارش آن هم شیرین و جذاب است. پرداختن به بخش‌های حاشیه‌ئی ولی مهم و تاثیرگذار دفاع مقدس کار لازمی است که نویسنده‌ی این رمان شیوا از عهده‌ی آن برآمده است. استفاده از مقنّی‌های یزدی را شهید صیاد شیرازی چند بار مطرح کرده بود و ماها از آن مطلع بودیم، اما اهمیت و ظرافت و دشواری آن به گونه‌ئی که در این کتاب تشریح شده برای ما و دیگران امثال ما معلوم نبود. رحمت و رضوان خدا بر این هنرمندان کلنگ به دست.