کتابخانه بریتانیا  The British Library

تاسیس: ۱۹۷۳ (۱۷۵۳) م.

وبگاه:  http://www.bl.uk

موقعیت: لندن

کتابخانه بریتانیا، کتابخانه ملی انگلیس است. این کتابخانه مطابق قانون واسپاری، یک نسخه از تمامی منابع چاپی منتشر شده در انگلیس و ایرلند را حداکثر یک ماه پس از نشر، از ناشران دریافت می‌کند. ساختمان مرکزی کتابخانه در لندن واقع شده است و دارای دو شعبه است: یکی بخش روزنامه‌ها در شمال غرب شهر که به آن کتابخانه روزنامه‌ها می‌گویند و دیگری در غرب ناحیه یورک شایر، در حومه شهرِ ودربی که مرکز تهیه مدارک کتابخانه بریتانیا در آن قرار دارد.

تاریخچه

تأسیس کتابخانه بریتانیا ریشه در گزارش کمیته کتابخانه‌های ملی به ریاست لرد دینتون در ۱۹۶۹ دارد. در ۱۹۷۲ قانون کتابخانه بریتانیا، در مجلس انگلیس تصویب شد. به‌موجب این قانون در اول ژوئن ۱۹۷۳ کتابخانه بریتانیا از ادغام بخش‌هایی از کتابخانه موزه بریتانیا، شامل کتابخانه مرجع ملی علوم و اختراعات، کتابخانه مرکزی ملی و کتابخانه امانی ملی علوم و فناوری تشکیل شد. در ۱۹۷۴ سازمان کتابشناسی ملی بریتانیا و اداره اطلاع‌رسانی علوم و فناوری به کتابخانه ملی جدید انگلیس پیوستند و موجب گسترش خدمات آن شدند. در ۱۹۷۵، "مرکز ملی اطلاعات پیایندها" و "دفتر امانت بین‌المللی ایفلا" در این کتابخانه تشکیل شد. هیئت امنای کتابخانه بریتانیا پیشنهاد دولت را در زمینه تهیه ساختمان جدید برای بخش مرجع کتابخانه در منطقه سامرز تاون پذیرفت. در آوریل ۱۹۷۷، خدمات خودکار اطلاع‌رسانی کتابخانه بریتانیا (بلیس) شروع به‌کار کرد. در ۱۹۸۲ "کتابخانه و مرکز اسناد اداره هند" و در ۱۹۸۳ "مؤسسه ضبط صدای بریتانیا" به این کتابخانه پیوستند و دوباره نیاز به ساختمانی بزرگ جهت اسکان مجموعه مطرح گردید. سرانجام، ساختمان جدید کتابخانه بریتانیا در ژوئن ۱۹۹۸ به‌طور رسمی توسط ملکه انگلیس در شهر لندن گشایش یافت. در حال حاضر این کتابخانه دارای سایت ویژه‌ای بر روی شبکه اینترنت است و مراجعه‌کنندگان از سراسر جهان در طول شبانه‌روز می‌توانند با مراجعه به آن از مجموعه و خدمات این کتابخانه بهره گیرند. تورق صفحات، یکی از خدمات الکترونیکی جالب کتابخانه است که بر روی سایت آن ارائه می‌شود. به‌این ترتیب، استفاده‌کنندگان می‌توانند کتاب یا نسخه خطی را به‌صورت مجازی ورق زده و مطالعه کنند. نظام ذخیره و بازیابی الکترونیکی (استار)، یکی دیگر از امکانات جالب سایت این کتابخانه است. این نظام بر اساس توافق صورت گرفته با ناشران ایجاد شده و امکان دسترسی به ۴۵۰۰ عنوان مجله الکترونیکی را برای استفاده‌کنندگان شبکه کتابخانه فراهم می‌آورد.

بخش کتاب‌های چاپی موزه، موسوم به "کتابخانه موزه بریتانیا"، در ۱۷۵۳ (هنگام تأسیس موزه) تشکیل شد. هسته اولیه مجموعه این کتابخانه را مجموعه‌های هانس اسلوان، رابرت کاتن، ادواردز،ادوارد، و رابرت هارلی تشکیل می‌داد. در ۱۷۵۷، مجموعه کتابخانه سلطنتی از طرف جورج دوم، پادشاه انگلیس، به این کتابخانه اعطا شد. استفاده از مجموعه کتابخانه در ۱۷۵۹ برای همگان آزاد شد. با گذشت بیش از دو قرن و نیم از عمر کتابخانه، مجموعه آن رشد چشمگیری داشته است. در ۱۹۰۲ مقرر شد مجموعه روزنامه‌های پس از سال ۱۸۰۰ به ساختمان جداگانه‌ای منتقل شود. هنگامی که ساختمان در ۱۹۰۵ تکمیل شد، قرار بود مخزن و محل ذخیره و نگهداری روزنامه‌ها باشد. اما در ۱۹۳۲، پس از گسترش و ساخته شدن اتاق مطالعه برای آن، به‌صورت یک کتابخانه افتتاح شد. طی جنگ جهانی دوم، در اثر حملات هوایی، ساختمان موزه بریتانیا آسیب دید و کتابخانه 200000 جلد از منابع مجموعه خود را در ساختمان اصلی از دست داد و در حدود 30000 جلد روزنامه در کتابخانه روزنامه‌ها از بین رفت که اکثر آن به زبان انگلیسی بود.

در طول حیات این کتابخانه افراد مشهوری در آن خدمت کرده‌اند که از آن بین می‌توان به آنتونی پانیتسی  و هری هوکوی اشاره کرد. در ۱۸۳۱ پانیتسی با عنوان دستیار کتابدار فعالیت خود را در کتابخانه آغاز کرد. وی در ۱۸۳۷ رئیس بخش کتاب‌های چاپی شد و در ۱۸۳۹ قانونی مشتمل بر ۹۱ ماده جهت فهرستنویسی منابع کتابخانه تهیه کرد. پانیتسی در ۱۸۵۶ رئیس کتابخانه شد و در زمان تصدی این پست با نظارت دقیق بر رعایت قانون واسپاری مواد و دریافت منابع موجب رشد چشمگیر مجموعه کتابخانه شد. وی همچنین نقش بارزی در طراحی و افتتاح اتاق مطالعه جدید کتابخانه به شکل دایره در ۱۸۵۷ داشت. هری هوکوی، نخستین رئیس کتابخانه بریتانیا در بدو تأسیس آن (۱۹۷۳) بود. وی نقشی بارز در قانون‌گذاری کتابخانه داشت و توانست به کمک انجمن کتابداران انگلیس و کتابخانه مرکزی ملی و سایر سازمان‌های وابسته و علاقه‌مند، قوانین و مقررات کتابخانه بریتانیا را تهیه و تدوین کند.

کتابخانه انجمن کتابداران انگلیس نیز در ۱۹۳۷ به بخش اطلاع‌رسانی کتابخانه مرجع موزه بریتانیا پیوست. این کتابخانه فراهم‌کننده خدمات مرجع و امانت برای اعضای انجمن کتابداران انگلیس و کتابخانه کارمندان کتابخانه بریتانیاست.

کتابخانه مرجع ملی علوم و اختراعات

اندیشه استفاده از کتابخانه موزه بریتانیا و کتابخانه اداره ثبت اختراعات به‌عنوان هسته مرکزی کتابخانه ملی علوم و فناوری، در اواخر دهه ۱۹۵۰ در محافل علمی انگلیس مطرح شد و در ۱۹۵۹ مورد تصویب یک کمیته تحقیقاتی قرار گرفت که ریاست آن برعهده هیئت امنای موزه بود. کتابخانه مرجع ملی علوم و اختراعات به‌عنوان بخشی از کتابخانه موزه بریتانیا در ۱۹۶۲ در ساختمانی واقع در حومه شهر ودربی تأسیس شد.

کتابخانه مرکزی ملی و کتابخانه ملی امانی علوم و فناوری

این کتابخانه فعالیت خود را در ۱۹۱۶ به‌عنوان مرکز ملی امانت بین کتابخانه‌ای داخلی و بین‌المللی آغاز کرد. این کتابخانه و کتابخانه مرجع ملی علوم و اختراعات در ۱۹۷۳ به‌عنوان بخش امانت کتابخانه بریتانیا در هم ادغام شدند. طی دهه ۱۹۷۰ ارائه خدمات در سطح بین‌المللی گسترش یافت و استفاده از فناوری‌های نوین در ارائه خدمات تهیه مدرک برای سایر مؤسسات و سازمان‌ها در نقاط مختلف جهان آغاز شد. در همین زمان استفاده از نظام خودکار درخواست مدرک در حدود ۴۰ درصد افزایش یافت. در ۱۹۸۵، نام این بخش به مرکز تهیه مدارک کتابخانه بریتانیا تغییر یافت. بخش تهیه مدارک کتابخانه، سالانه پاسخگوی حدود 4000000 درخواست مدرک از سراسر جهان است.

کتابخانه و مرکز اسناد اداره هند

این کتابخانه در ۱۹۸۲ از "اداره امور خارجه و اشترک‌المنافع" انگلیس به کتابخانه بریتانیا منتقل شد. مجموعه آن شامل آرشیو کامل اداره هند، از بدو تأسیس کمپانی هند شرقی در ۱۶۰۰ تا زمان استقلال هند، بود.

مؤسسه ضبط صدای بریتانیا

در ۱۹۸۳ نیز، مؤسسه ضبط صدای بریتانیا که مؤسسه‌ای مختص گردآوری آثار صوتی ضبط شده در انگلیس بود، در کتابخانه بریتانیا ادغام شد و به آرشیو ملی صدا تغییر نام داد. در حال حاضر، این آرشیو بزرگ‌ترین آرشیو صدای جهان است.

سازمان

کتابخانه بریتانیا تحت‌نظارت هیئت امنای آن اداره می‌شود. مطابق قانون کتابخانه بریتانیا، این هیئت به‌منظور اداره کتابخانه به‌عنوان مرکز ملی خدمات مرجع، مطالعه، کتابشناختی و سایر خدمات اطلاع‌رسانی مرتبط با مسائل علمی و فناوری و علوم انسانی تشکیل شده است. هیئت امنای کتابخانه بریتانیا در زمینه تعیین استراتژی‌ها و سیاستگذاری‌های کتابخانه و اجرای این سیاست‌ها اختیار تام دارد. این هیئت در سال، ۹ بار تشکیل جلسه می‌دهد. بر اساس مفاد مندرج در قانون کتابخانه بریتانیا متعلق به ۱۹۷۲، اعضای این هیئت شامل یک رئیس است که توسط وزیر "فرهنگ، رسانه‌ها و ورزش" تعیین می‌شود و حداقل هشت نفر یا حداکثر سیزده نفر عضو دارد که یک تن توسط ملکه انگلیس و مابقی توسط نخست‌وزیر انتخاب می‌شوند. رئیس کتابخانه از میان اعضای هیئت امنا انتخاب می‌شود. مسئولیت اداره روزانه کتابخانه برعهده گروه مدیران اجرایی آن و تحت نظارت رئیس هیئت امنا (رئیس عالی کتابخانه) قرار دارد. این گروه از هشت نفر تشکیل شده است: رئیس گروه مدیران اجرایی (رئیس کتابخانه)، معاون بورس و مجموعه، معاون فعالیت‌ها و خدمات، معاون بازاریابی استراتژیک و ارتباطات، معاون استراتژی الکترونیکی و نظام‌های اطلاعاتی، معاون منابع انسانی، معاون امور مالی و منابع اداری، و منشی گروه مدیران اجرایی. از سپتامبر ۲۰۰۴ شورای مشاوران کتابخانه بریتانیا به‌منظور بهبود کیفیت نظارت بر فعالیت‌های کتابخانه، متشکل از چند تن از اعضای هیئت امنا و گروه مدیران اجرایی کتابخانه فعالیت خود را آغاز کرد.

کتابخانه بریتانیا دارای ۲۲۴۶ نفر کارمند و ۳۱ نفر مدیر در سطوح میانی و ارشد است. بودجه کتابخانه از طرف مجلس تعیین می‌شود که از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۴ مبلغ آن در حدود ۱۲۱ میلیون پوند انگلیس بوده که ۳/۸۹ میلیون پوند آن از محل بودجه دولت و ۴/۳۱ میلیون پوند آن از محل درآمدهای کتابخانه تأمین شده است. به‌طور کلی کتابخانه بریتانیا دارای سه بخش مرجع، امانت یا تهیه مدرک، و کتابشناسی است.

ساختمان

کتابخانه بریتانیا دارای سه ساختمان است: ساختمان مرکزی (ساختمان سن پانکراس)، کتابخانه روزنامه‌ها (ساختمان کالین دیل) در لندن، و مرکز تهیه مدارک (ساختمان بوستون اسپا) در یورکشایر. این کتابخانه در مجموع دارای 5/654 کیلومتر قفسه است که ۶۰۶ کیلومتر (۶/۹۲ درصد) آن اشغال شده است. کتابخانه بریتانیا در مجموع دارای ۱۲۶۶ میز مطالعه در اتاق‌های مطالعه واقع در ساختمان‌های خود است.

ساختمان سن پانکراس دارای ۱۴ طبقه است: ۹ طبقه فوقانی، طبقه همکف و ۴ طبقه زیرزمین. مساحت مجموع طبقات 112000 مترمربع است. نمای ساختمان آجری است. طراحی و معماری ساختمان توسط کالین سن جان ویلسون صورت گرفته است. نمای فوقانی ساختمان چیزی شبیه حرف انگلیسی A به‌صورت واژگون است. این ساختمان دارای فضای مطالعه برای بیش از ۱۲۰۰ نفر بوده و روزانه پاسخگوی بیش از ۱۶۰۰ نفر مراجعه‌کننده است. این ساختمان دارای تالارهای نمایش و سخنرانی، اتاق مطالعه و امکانات عمومی شامل رستوران است. مجموعه کتاب‌های چاپی، نقشه‌ها، تمبرشناسی، و آرشیو صدا در این ساختمان قرار دارد. مخزن کتاب‌ها در زیرزمین ساختمان است. بخش خدمات کتابشناختی ملی بریتانیا نیز در این ساختمان قرار دارد.

ساختمان بوستون اسپا، مرکز تهیه مدارک کتابخانه بریتانیا، اداره واسپاری قانونی مواد، مرکز شماره استاندارد بین‌المللی پیایندها و محل نگهداری مجموعه نسخ خطی کتابخانه بریتانیاست. این ساختمان در محل قدیمی کارخانه مهمات‌سازی ارتش ساخته شده و بیش از ۱۰۰ کیلومتر قفسه به مجموعه امانت بین کتابخانه‌ای اختصاص دارد.

مجموعه

به‌طور کلی مجموعه کتابخانه بریتانیا از طریق قانون واسپاری مواد، خرید منابع، هدایا، مبادله و وقف تأمین می‌شود. کتابخانه بریتانیا مطابق قانون واسپاری سال ۲۰۰۳ و قانون حق مؤلف ۱۹۶۳ ایرلند و به تازگی قانون حق مؤلف و حقوق مشابه ۱۹۹۹، حق دریافت یک نسخه از تمامی انتشارات انگلیس و جمهوری ایرلند را دارد. قانون واسپاری در ۳۰ اکتبر ۲۰۰۳ مورد موافقت ملکه انگلیس قرار گرفت و از اول ژانویه ۲۰۰۴ به اجرا گذاشته شد. هم اکنون کتابخانه بریتانیا ملزم به ذخیره و نگهداری یک نسخه از تمام منابع اطلاعاتی منتشر شده در اشکال گوناگون (چاپی، خطی، الکترونیکی، و جز آن) در انگلیس و ایرلند است.

کتابخانه بریتانیا دارای ۱۵۰ میلیون منبع اطلاعاتی به اکثر زبان‌های شناخته شده جهان است. این مجموعه شامل منابعی از سال ۳۰۰ پیش از میلاد تا روزنامه‌های امروز است. سالانه در حدود 3000000 منبع اطلاعاتی جدید به این مجموعه افزوده می‌شود. این کتابخانه در ۳۱ مارس ۲۰۰۳ دارای 11223249 جلد تک‌نگاشت؛ 836328 عنوان پیایند؛ ۵۵۷۱۸عنوان روزنامه؛ 312263 نسخه خطی؛ 391374 سند اداره هند؛ 8220994 قطعه تمبر پستی و یادگاری، کارت پستال، و پاکت‌نامه؛ 4301034 نقشه، اطلس، و کره جغرافیایی؛ 1590029 قطعه موسیقی؛ 1285914 صفحه صوتی؛ 221967 نوار صوتی؛ 25193 ویدئوگرام؛ 32597 اثر نقاشی و پوستر؛ 251049 قطعه عکس؛ 53483537 پروانه ثبت اختراع؛ ۱۰۱۱۵۰۰۰گزارش به‌صورت ریزنگار؛ و 176200 عنوان پایان‌نامه است. در حال حاضر این کتابخانه دارای تقریباً ۱۰۰۰۰۰منبع الکترونیکی است که مطابق "قانون واسپاریِ داوطلبانه موادِ سال ۲۰۰۰" دریافت می‌شود. حجم کل رکوردهای کتابشناختی موجود بر روی فهرست و پایگاه اطلاعاتی کتابخانه بریتانیا در ۳۱ مارس ۲۰۰۳، در حدود 41761397 رکورد است. طی سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۴، تعداد 2481967 نفر از سایت کتابخانه دیدن کرده‌اند. سالانه 6000000 جست‌وجو بر روی فهرست پیوسته کتابخانه صورت می‌گیرد. سایت کتابخانه بریتانیا از ۸۴۰۰ صفحه وب تشکیل شده است.

مجموعه کتابخانه بریتانیا شامل مجموعه‌های منحصر به‌فرد و کمیابی است که از آن بین می‌توان به چند نمونه زیر اشاره کرد:

۱٫ مجموعه‌های شرقی: این مجموعه در ۱۸۷۶ با نام "بخش نسخ خطی شرقی" در بخش نسخه‌های خطی کتابخانه تشکیل و در ۱۸۹۲ با عنوان "بخش کتاب‌های چاپی و نسخ خطی شرقی" مستقل شد. بار دیگر در ۱۹۸۷ نام آن تغییر یافت و به‌نام کنونی آن یعنی مجموعه‌های شرقی نامیده شد. اکثر منابع این مجموعه در زمینه علوم انسانی، اجتماعی و سیاسی است. این منابع به بیش از ۳۵۰ زبان و گویش جهان است و به شرح زیر دسته‌بندی شده‌اند: یهودی ـ مسیحی (شامل عبری، قبطی، سریانی، گرجی، ارمنی، و حبشی)؛ اسلامی (شامل عربی، فارسی، ترکی، ایرانی، و زبان‌های ترکی آسیای میانه)؛ جنوب آسیا (شامل سانسکریت، هندی، اردو، بنگالی، تامیلی، تبتی، و سینهالی)؛ آسیای جنوب شرقی (شامل برمه‌ای، تایلندی، ویتنامی، مالزیایی، اندونزیایی، و جاوایی)؛ و شرق دور (شامل چینی، ژاپنی، کره‌ای، مغولی، و منچو). این تقسیم‌بندی مبنای جغرافیایی و فرهنگی دارد.

۲. مجموعه آرشیو صدا: این مجموعه دارای منابع مضبوط در زمینه تاریخ و آثار موسیقی از قرن ۱۶ تاکنون، تاریخ شفاهی ملل و صدای حیات وحش است. صدای حیات وحش یکی از جالب‌ترین مجموعه‌های موجود در آرشیو ملی صداست که اکثر منابع آن از طرف لودویگ کوخ، زیست‌شناس و پژوهشگر آلمانی و پیشرو در زمینه ضبط صدای پرندگان وحشی وقف شده است. مجموعه نقاشی‌های کتابخانه دارای مجموعه بزرگی از طراحی‌ها و نقاشی‌ها از قرن ۱۴ تاکنون است. مجموعه نمونه‌های آثار ثبت اختراع دارای جامع‌ترین نمونه‌های ثبت اختراع در جهان از ۱۸۵۵ تاکنون است.

تصاویر کتابخانه