عنوان: هفت جانور اسطوره‌ای در منظومه‌های حماسی ملی ایران با تکیه‌بر شاهنامه فردوسی
استاد راهنما: دکتر اکبر شامیان
استاد مشاور: دکترسیدمهدی رحیمی
نگارش: مریم رضایی اول
چکیده
ادبیات حماسی‌ایران همه‌جا بانام شاهنامه فردوسی شناخته‌شده است. اما نام نهادن این نوع ادبی بر شاهنامه، بدون در نظر گرفتن آثاری که پس از شاهنامه و با الهام از آن سروده شده اندکاری خطاست؛ چراکه درکنارشاهنامه بامطالعه و غور و بررسی در این آثار می‌توان چهره‌ای کامل از ادبیات منظوم حماسی‌ایران ارائه نمود و به جامعیت و مانعیتی هرچند نسبی در این نوع پژوهش دست‌یافت.
یکی از ضعف‌های مطالعات ادب حماسی‌ایران منحصر نمودن این نوع ادبی به شاهنامه فردوسی و عدم توجه به آثاری است که پس از شاهنامه و با الهام از این اثر سروده شده‌اند. منظومه‌های حماسی پس از شاهنامه که مجموع ابیات آنها تقریباً برابر با شاهنامه است، اگرچه ازلحاظ سبک ادبی و نگارش به‌پای شاهنامه نمی‌رسند اما ازنظر مضامین و بن‌مایه‌های مطرح در آنها، بسیار غنی‌اند و برکنار شاهنامه فردوسی مکمل بن‌مایه‌های اسطوره‌ای، حماسی و آیینی این اثر گران‌قدر ادب حماسی به شمار می‌روند.
از بن‌مایه‌های مهمی که در منظومه‌های حماسی‌ایران می‌توان یافت، ویژگی و کارکرد جانوران در این آثار است. نگارنده با توجه به این مهم و نیز اهمیت آثار منظوم حماسی که پس از شاهنامه سروده شده است و کم‌تر موردتوجه پژوهشگران حماسی قرارگرفته‌اند؛ در این پژوهش در هفت فصل مستقل به بررسی هفت جانور اسطوره‌ای «اسب»، «ببر»، «پلنگ»، «شیر»، «کرگ»، «گراز»، «گرگ» در منظومه‌های حماسی‌ایران با تأکید بر شاهنامه فردوسی پرداخته است.
نکته درخورتوجه درباره جانوران این است که از آنجائی که پژوهشگران بسیاری درباره‌ی برخی جانوران، همچون اژدها و سیمرغ، تحقیقات گسترده‌ای انجام داده‌اند و حق مطلب را درباره‌ی این دو جانور ادا نموده‌اند، نگارنده در این پایان‌نامه کوشیده است به جانورانی که تاکنون موردبررسی جامع قرار نگرفته‌اند، بپردازد.
این پژوهش سه فرضیه داشته است که عبارتند از:1- در منظومه‌های حماسی احتمالاً هرجانور کارکردهای اساطیری ویژه دارد.2- جانوران مطرح در حماسه‌های ملی ایران در آزمون پهلوانان نقش دارند.3- جانوران در این حماسه‌ها بازتاب دهنده‌ی اشتراکات فرهنگی و ملی، میان اقوام ایرانی و دیگر ملل هستند.
بر پایه این فرضیه‌ها، نگارنده به مطالعه و یادداشت‌برداری متن انتقادی شاهنامه و ده منظومه‌ی حماسی دیگر بانوگشسب نامه، برزو نامه، بهمن نامه، جهانگیر نامه، شهریار نامه، سام نامه، فرامرز نامه، کک کوه زاد، کوش نامه و گرشاسب نامه - که متن منقح یا گزیده آنها تاکنون به چاپ رسیده است – پرداخت. در برخی موارد از دو نسخه موجود استفاده شد.
در شناخت بن‌مایه‌های اسطوره‌ای، حماسی و آیینی مرتبط با جانوران مذکور، گاه شواهدی در شاهنامه وجود داشته است؛ اما نکات و ظرایفی به‌دست‌آمده که شاهنامه فردوسی به آنها اشاره نکرده است؛ درحالی‌که این نکات در منظومه‌های دیگر بسط و تفصیل یافته است. در این موارد، استناد به روایات موجود در فرهنگ عامیانه، برخی از آن مطالب و شواهد مؤکدتر شده است.
