گذری بر کتابخانه و موزه ملی ملک به مناسبت روز شعر و ادب فارسی
گنجینه ملک؛ حافظ میراث ادبی ایران‌زمین
شاعران کهن این آب‌وخاک میراثی ناب برای نسل امروز به یادگار گذاشته اند که مایه مباهات هر ایرانی است. در بسیاری از این آثار خطی، چاپ سنگی و سربی ادبی، مفاهیم معنوی و عرفانی موج می زند. خوشبختانه بسیاری از نفایس شعری کشور به همت فرهنگ دوستان گردآوری و از آن ها در کتابخانه ها و موزه های کشور نگهداری می شود.

حاج حسین آقا ملک بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک، ازجمله این فرهنگ دوستان نیک‌اندیش است که با خریداری و گردآوری آثار نفیس شاعران و ادیبان سده‌های مختلف تاریخی و وقف آن‌ها بر روضه رضویه توانست این گنجینه بی‌بدیل را در داخل کشور زیر نظر آستان قدس رضوی حفظ کند. به مناسبت 27 شهریورماه روز شعر و ادب فارسی، گزیده‌ای از گنجینه نفیس شعری کتابخانه و موزه ملی ملک و فعالیت‌های این موقوفه فرهنگی در راستای حفظ و معرفی آثار ادبی را بررسی می‌کنیم.

نفیس ادبی خطی و چاپ سنگی
کتاب‌ها و نسخه‌های شعری ارزشمندی از شاعران کهن پارسی در گنجینه کتابخانه ملی ملک به‌عنوان یکی از شش کتابخانه مهم خطی ایران وجود دارد. بوستان و گلستان و کلیات سعدی، ازجمله این آثار خطی است که نسخه‌های متعددی از آن‌ها در این مجموعه قابل‌مشاهده است. به‌طور نمونه کلیات سعدی که با خط شکسته در قرن 13 قمری بر روی کاغذ ترمه اصفهانی کتابت شده است دارای جدول زرین و هشت‌سر لوح و پیشانی مذهب زیبا و همچنین تصوير سعدي در يک مجلس و سعدي و ميرداماد در مجلس ديگر است. دیوان‌های حافظ گنجینه خطی ملک هم از اهمیت خاصی برخوردار است چنانکه دیوانی مذهب با 17 مجلس مینیاتور متعلق به قرن 10 هجری قمری قابل‌بررسی است. روضه الانوار، تیغ و قلم، کمال ‌نامه، گوهرنامه، شمس و سحاب و...، منتخبی از عناوین آثار خطی خواجوی کرمانی با موضوع شعر فارسی این موقوفه است. تعدادی از این نسخه‌های ادبی توسط محمدبن مطهر القاضی النیشابوری کتابت شده است. در مجموعه خطی کتابخانه ملی ملک، آثاری از دیگر مفاخر ادبی کشور هم به چشم می‌خورد که دراین‌بین می‌توان به نسخه‌ای از رباعیات خیام اشاره کرد. این نسخه توسط فضل‌ علی‌خان ‌بن اسماعيل قاجار قوانلو به خط شکسته‌نستعلیق در سال 1242 قمری نوشته و با میشن سیاه ضربی مجلد شده است. از رباعیات خیام، آثاری نیز در مجموعه کتاب‌های چاپ سنگی این کتابخانه قابل‌رؤیت است. عطار دیگر شاعری است که مقبره آن در شهر نیشابور قرار دارد. آثار خطی و چاپ سنگی هم از این شاعر و عارف نامدار در کتابخانه ملی ملک وجود دارند. پندنامه، اسرارنامه، هدهدنامه، الهی نامه، تذکره الاولیا و منطق‌الطیر، ازجمله این نسخه‌های خطی شعری است. به‌طور نمونه نسخه‌ای از اسرارنامه به خط نسخ در سال 819 قمری بر روی کاغذ ترمه سمرقندی کتابت شده است. چهار صفحه اول این اثر تمام تذهیب با سه پيشاني مذهب، مجدول و مطلا است. شاهنامه بایسنغری، اثر خطی که برای بایسنغر میرزا شاهزاده هنردوست تیموری در سال 833 قمری در هرات نوشته‌شده است، از دیگر نفایس ادبی این کتابخانه است. این نسخه دارای دو مجلس تصویر، هشت سرلوح مذهب نفیس و دو شمسه مذهب است که این اثر را نسبت به سایر شاهنامه‌های خطی این مجموعه منحصربه‌فرد کرده است. بی‌بدیل‌ترین شاهنامه چاپ سنگی کتابخانه و موزه ملی ملک هم اثری با 52 مجلس تصویر به تصویرگری علی‌قلی خویی تصویرساز برجسته کتاب‌های چاپ سنگی فارسی دوره قاجار است که در سال 1267 هجری قمری در چاپخانه حاجی عبدالمحمد رازی در تهران چاپ‌شده است.

بازنشر نفایس ادبی
نسخه‌های خطی ادبی این گنجینه وقفی بیشتر به خط‌های نستعلیق، نسخ و شکسته‌نستعلیق و در کاغذهایی از جنس ترمه، فرنگی، ختایی، فستقی و... در ادوار مختلف کتابت شده است. همان‌طور که بیان شد بعضی از این آثار با داشتن آرایه‌های تزیینی همچون تذهیب و مینیاتور ازنظر ساختار بصری و هنری قابل پژوهش و بررسی است. همچنین قدمت تاریخی، نوع کاغذ و جلد و کتابت برخی از آن‌ها توسط خوش نویسان برجسته ایرانی موجب توجه پژوهشگران به این نفیس ادبی شده است. تعدادی از این آثار با توجه به ارزش بی‌بدیل شان به همت مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک به شیوه چاپ نفیس عکسی(فاکسی میله) بازنشر شدند و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفتند. به‌طور نمونه کتاب «کلیات اشعار خواجوی کرمانی» از روی نسخه خطی گنجینه ملک با همکاری برخی از مراکز فرهنگی شهر کرمان در 760 صفحه رنگی در قطع رحلی در هزار نسخه در سال 1392 بازنشر شد. این اثر توسط محمد بن عمران کرمانی در سال 750 هجری قمری کتابت شده است. این برنامه همچنان ادامه دارد چنانکه تیر ماه سال جاری تفاهم نامه ای بین این موقوفه و دانشنامه فارس در راستای نشر نسخه برگردان یکی از نسخه های خطی گنجینه ملک در حوزه فرهنگ و ادب در شمارگان حداقل هزار نسخه در نوبت چاپ اول منعقد شد.
نیک اندیشی اهل شعر و ادب
 تک تک آثار خطی و چاپ سنگی ادبی کتابخانه و موزه ملی ملک نشان می دهد ایرانیان از دیرباز اهل شعر و ادب بودند تا جایی که از مال و دارایی خود برای تهیه و حفظ این نفایس گذشته اند. در این بین، یکی از باارزش ترین نسخه های خطی مربوط به سعدی این کتابخانه، «کلیات سعدی» است که آن را میرزا علی نقی شیرازی در سال 1324 هجری قمری نگاشته و میرزا محمود نقاش باشی شیرازی هم آن را تجلید کرده است. این اثر از جمله آثار مجموعه اهدایی بانو عزت الملک ملک دختر این واقف بزرگ معاصر به موقوفه ملک به شمار می رود که به آرایه های هنری همچون تذهیب مزین است. از طرف دیگر، اقدامات مهم مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک در زمینه حفظ آثار و معرفی آن ها به دوستداران و محققان حوزه های فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی موجب شده تا این مجموعه وابسته به بارگاه ملکوتی رضوی مورد توجه فرهیختگان ادبی کشور و خانواده های آنان قرار گیرد. چنان که در سال های اخیر شاهد اهدای مجموعه یا آثار ارزشمندی در این حوزه بودیم که از جمله می توان اهدای نسخه خطی نفیسی از دیوان اشعار «سیدکریم امیری فیروزکوهی»؛ شاعر و متفکر بزرگ معاصر(ملقب یه سید الشعراء) در سه مجلد توسط دختر بزرگش، امیربانو کریمی استاد زبان و ادبیات فارسی و چهره ماندگار کشور را نام برد. همچنین مجموعه کتاب های زنده یاد «بیژن الهی» شاعر، مترجم و نقاش کشور شامل بیش از هفت هزار و 50 عنوان کتاب چاپی فارسی، عربی، انگلیسی و فرانسه در حوزه های مختلف از جمله شعر و داستان در سال 1396 به این موقوفه اهدا شده است و به نام این نیکوکار در مخزن کتابخانه نگهداری می شود.
نمایش نفایس ادبی در تالارهای موزه
مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک نفایس ادبی خود را همچون سایر نسخه های خطی و کتاب های چاپ سنگی اش مستندنگاری و نسخه دیجیتال و پشتیبان آن ها را برای استفاده محققان تهیه کرده است. همچنین امکان دانلود رایگان نسخه دیجیتال تعدادی از این آثار خطی ادبی از طریق وب سایت این مؤسسه به نشانی www.malekmuseum.org در سال جاری فراهم شد که می توان به نسخه های اسرارنامه و پندنامه عطار، دیوان خاقانی، دیوان بیدل لاهوری و... اشاره کرد. حتی کلیپ‌ هایی با محوریت بعضی از این آثار از جمله شاهنامه چاپ سنگی علی قلی خویی تهیه شده است. منتخبی از نفایس ادبی کتابخانه و موزه ملی ملک در تالار هزار داستان آن در معرض دید عموم قرار دارد، آخر نمونه های داستانی گاه در قالب منظوم سروده شده است که می توان از حکایت های بوستان و مثنوی مولوی به عنوان منظومه های بلند داستانی این گنجینه نام برد. همچنین تعدادی از مرقعات خوش نویسی این موقوفه که توسط خوش نویسان بنام ایرانی به اشعار شاعران کشور مزین شده است، در تالار خوش نویسی و نگارگری موزه به نمایش گذاشته شده است.  کتابخانه و موزه ملی ملک در سال 1316 خورشیدی بر بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) وقف شده است و در حال حاضر در تهران، میدان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) قرار دارد و در حال حاضر گردشگران با رعایت تمهیدات بهداشتی دوران مقابله با بیماری کرونا می توانند در روزهای زوج از ساعت 8:30 تا 14:30 از آن بازدید کنند. 
گزارشگر: آرزو مستأجر حقیقی