استاد راهنما: دکتر علی اردلان جوان
استاد مشاور: دکتر حمیدرضا سلیمانیان
دانشجو: علیرضا علیدادی عبدل‌آبادی
چکیده
در این پژوهش، به بررسی اندیشه‌های شیخ بهایی، در کلیات و اشعارش پرداخته که در چهارفصل تنظیم‌شده است. به لحاظ اهمیت عهد صفوی، فصل اول به بررسی اوضاع و شرایط آن دوره و فصل دوم را به آشنایی با شیخ و آثارش و فصل دیگر را با توجه به مقام علمی وی، به موقعیت و جایگاه او پرداخته‌شده است و درنهایت دیدگاه هاو اندیشه‌های او با توجه به اشعارش در فصل چهارم بررسی‌شده است.
ازآنجایی‌که شیخ بهایی، از تفکرات بزرگان قبل از خود مخصوصاً در موضوعات عرفانی، تأثیر پذیرفته است. دراثنای این پژوهش، اشاره‌ای به آن دیدگاه‌ها و نمونه‌ای از اشعار آنان ذکرشده است.
مقدمه
در دوره‌ی صفوی همانند عصر سامانیان، دانشمندان و هنرمندان برجسته‌ای بودند که پادشاهان سلسله‌ی صفوی به این هنرمندان، دانشمندان و صنعتگران احترام بسیاری می‌گذاشتند و شاید یکی از مهم‌ترین دلایل اقتدار حکومت صفوی، توجه و محبت به آنها بود که با چنین پشت‌گرمی هنرمندان، صنعتگران، معماران، نقاشان و علمای علم و دین نیز در توسعه فرهنگ و معماری و شهرسازی آن زمان و آوازه و شهرت ایران در جهان تأثیر به سزایی داشته‌اند.
بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی (1030- 953 ه. ق) از عالمان بزرگ شیعی در سده‌ی دهم و یازدهم هجری است. وی در خانواده‌ای فرهنگی، دینی و علمی پا به عرصه وجود نهاد و رشد کرد. او در حوزه علوم عقلی و نقلی دارای تألیفات بسیار و در فنون و علوم غریبه نیز دست توانایی داشته و ازجمله نوادر روزگار است که در حوزه‌ی فکری و فرهنگی اصفهان در کنار میرداماد، ملاصدرا، میرفندرسکی و علامه مجلسی از سرآمدان بود. وی از دانشمندانی بود که در عرصه‌های گوناگون علوم زمان «ذوفنون» بود و در هریک از جمیع معارف و علوم زمان خود، حتی در جفر و رمل و اعداد و طلسمات، کتابی جداگانه تألیف نموده و در هر علمی مقام استادی دارد.
در عرصه سیاست از فقهای بزرگ عصر صفوی است و سالیان متمادی عهده‌دار مهم‌ترین منصب سیاسی مذهبی، «شیخ‌الاسلام» در دولت شاه‌عباس اول، بوده است.
در قلمرو هنر معماری و رونق بخشیدن به شهر اصفهان و پدید آوردن آثاری ماندگار، سرآمد مهندسان عصر خود به شمار می‌رفت وجه بسا وی در بسیاری از بناهای دوره‌ی صفوی نقش بسزایی داشته و طراح بسیاری از آنها بوده است؛ اما «فروتنی و تواضع شیخ، سبب شده تا دراین‌باره سندی در دست نباشد.»
شخصیت شیخ بهایی، از آن نظر موردتوجه خاص و اعجاب است که وی در تمام علوم رسمی زمان خود، اشراف کامل داشته و درشماری از آنها منحصربه‌فرد است که بسیاری از بزرگان، به این نکته اشاره داشته‌اند. «به گزارش سید حسن کرکی، بهایی از دانش‌هایی که هیچ‌کس از علمای عامه و خاصه قبل از او و درزمان او از آنها اطلاع نداشتند آگاهی داشته است» (خوانساری، 1390، ج 57:7) و به «همین سبب است که هر امر عجیبی را به او نسبت داده‌اند.»(مدرس تبریزی، 1369، ج 304:3) ازاین‌رو برای شناساندن افکار و اندیشه‌های این شخصیت جامع‌الاطراف، نویسندگان و پژوهشگران، هرکدام از زاویه‌ای به معرفی او پرداخته‌اند.
با توجه به اینکه شیخ بهایی، آثار متعددی در علوم مختلف، تألیف کرده و در این پژوهش سعی شده است افکار و اندیشه‌های وی در آثار ادبی موردبررسی قرار گیرد. بامطالعه آثار ادبی شیخ بهایی که تاکنون در اشعار و آثار فارسی وی، دوتالیف معروف تدوین‌شده است: یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدمه‌ای ممتد در شرح احوال بهایی و دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی و بررسی اشعار که شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات وی است، سعی شده، نکات قابل‌تأمل و شاخص که نشان از تفکر و اندیشه وی است، بررسی کرده و ضمن تحلیل و تشریح آنها و جستجو در آثار پیشینیان، به بیان دیدگاه‌های شیخ بهایی پرداخته شود. ضمناً با توجه به گستردگی بعضی از موضوعات و توضیح بیشتر، اشاره‌ای به دیگر آثار غیرادبی، مثل کتاب «اربعین» شده است.
در پایان متذکر می‌شود با توجه به اینکه، شیخ بهایی، شخصیت تأثیرگذاری به لحاظ علمی، فرهنگی و سیاسی، در دوره‌ی صفویه است، در ابتدا، بخشی را به چگونگی پیدایش حکومت صفویه و برسی اوضاع سیاسی و اجتماعی آن، اختصاص داده، سپس به مطالعه‌ی آثار، جایگاه و دیدگاه‌های وی می‌پردازیم.
