مهم ترین مسائل توحیدی در متون ادب فارسی به طور عام
مهم ترین مسائل توحیدی در متون ادب فارسی به طور عام از دیرباز طرح تفصیلی یا اجمالی شده عبارتست از امکان معرفت حق و راههای آن، رابطه ی میان ذات و صفات حقّ، رویت حقّ، عدالت حقّ، حسن و قبح عقلی است یا شرعی، قضا و قدر، جبر و تفویض، سعادت و شقاوت، وعد و وعید ( ثواب و عقاب)، ارزاق و آجال، نحوه آفرینش عالم، استواء بر عرش، تشبیه و تجسیم حقّ، شفاعت، حدوث و قِدم قرآن، وحدت وجود، خلیفه اللهیِ انسان؛ و ابلیس.تقریباً می توان گفت که در ادب کلاسیک، امکان شناخت حقّ، امری کاملاً بدیهی و آشکار است لذا شاعران، سخن خویش را با نام خدا و نعت و ستایش او آغاز می کنند بدون آنکه به امکان شناخت او و اثبات آن بپردازند:
شکر و سپاس ومنّت و عزت خدای را
پروردگار خلق و خداوند کبریا
دادار غیب دان و نگهدار آسمان
رزّاق بنده پرور و خلّاق رهنما
اقرار می کند دو جهان بر یگانگیش
فرزند آدم از گِل و برگ گُل ازگیا
نهایتاً محل نزاع در راههای شناخت است و مراتب آن. بنا به قرآن کریم که مورد قبول همه مسلمانان است. شناخت حق امری است فطری که در آب و گِل انسان نهاده شده لذا همه، بدان معترفند و اگر هم غفلتی هست با تذکار از میان برمی خیزد لذا انبیاء از این طریق یادآور حقّ می گشته اند.
عقل نیز با تدبر در آیات الهی و شگفتی های آفرینش، متذکر حق می گردد و ندای فطرت را تأیید و تأکید می کند. لذا قرآن کریم دائماً از این طریق نیز انسان را به حقّ فرا می خواند.
آن صانع قدیم که بر فرش کائنات
جندین هزار صورت الوان نگار کرد
ترکیب آسمان و طلوع ستارگان
از بهر عبرت نظر هوشیار کرد
بحر آفرید و برّ و درختان و آدمی
خورشید و ماه و انجم و لیل و نهار کرد
الوان نعمتی که نشاید سپاس گفت
اسباب راحتی که نشاید شمار کرد
آثار رحمتی که جهان سر به سر گرفت
احمال منتی که فلک زیر بار کرد
از چوب خشک میوه و در نی شکر نهاد
وز قطره دانه‌ای درر شاهوار کرد
مسمار کوهسار به نطع زمین بدوخت
تا فرش خاک بر سر آب استوار کرد
اجزای خاک مرده، به تأثیر آفتاب
بستان میوه و چمن و لاله‌زار کرد
این آب داد بیخ درختان تشنه را
شاخ برهنه پیرهن نوبهار کرد
چندین هزار منظر زیبا بیافرید
تا کیست کو نظر ز سر اعتبار کرد
توحیدگوی او نه بنی آدمند و بس
هر بلبلی که زمزمه بر شاخسار کرد