نقش خیال: مجموعه مقالات ادبی و تاریخی
پدیدآور: اکبر نحوی
کتاب نقش خیال: مجموعه مقالات ادبی و تاریخی دربرگیرندۀ بیست مقاله است که برگزینی از مقالات نویسنده است که سابقاً در مجلات ایران منتشر شده‌اند، به‌جز مقالۀ «اصلاح بیت‌هایی از کوش‌نامه» که نخستین بار در این مجموعه به چاپ می‌رسد. موضوع بیشتر مقالات فردوسی، شاهنامه و چند منظومۀ حماسی بعد از آن مانند برزونامه و فرامرزنامه است. مقالاتی نیز دربارۀ برخی متون تاریخی و ادبی منثور (تاریخ بیهقی، تاریخ هرات، تذکرة التواریخ) و منظوم (خسرونامه) نوشته شده است.
مسئلۀ منابع و مآخذ شاهنامه و میزان استفادۀ فردوسی از روایات شفاهی همواره یکی از مباحث پیچیدۀ شاهنامه‌پژوهی بوده است. طی صدسال اخیر با وجود تحقیقات معتبر و ارزشمندی که دربارۀ شاهنامۀ فردوسی انجام گرفته است، هنوز برخی از مسائل مهم و بنیادی آن به‌ویژه در زمینۀ منابع و مآخذ در پس‌پردۀ ابهام قرار دارد. در نوشتار نخست دربارۀ روش‌های ارجاع به منابع در شاهنامه سخن گفته شده است.
نوشتار دوم کتاب درنگی در دو بیت از شاهنامه بدین ترتیب است:
برفتند هر دو گرازان ز جای نهادند سر سوی پرده‌سرای
و:
چو هشتاد در پیش و هشتاد پس پس شمع، یاران فریادرس
نوشتار سوم کتاب به بررسی واژگان یادگار و سِند در شاهنامه پرداخته است و در نوشتار چهارم دو ترکیب «کلاه عادی» و «زشت‌کام» در ابیات شاهنامه بررسی شده است. در نوشتار پنجم نیز بیتی از ابیات شاهنامه تصحیح قیاسی شده است. در نوشتار هشتم نیز دربارۀ نام‌های عربی: ضحاک، مرداس، جندل و سرو در شاهنامه سخن گفته شده است. همچنین در نوشتار هفتم دربارۀ گاه‌شماری این بیت از شاهنامه سخن گفته شده است:
بدانگه که بد سال پنجاه و هشت نوان‌تر شدم چون جوانی گذشت
فردوسی در شاهنامه گفته است: «گذشته ز شوال ده با چهار **** یکی آفرین بود بر شهریار» نوشتار نهم کتاب اختصاص به بررسی این بیت تاریخ‌دار شاهنامه دارد.
«چهار مقاله» قدیم‌ترین مأخذی است که روایاتی دربارۀ فردوسی در آن گرد آمده است. اما با این وجود اشتباهات در آن فراوان است که در نوشتار بعدی این کتاب به نقد روایتی از آن دربارۀ زندگی فردوسی پرداخته شده است.
نوشتار دهم کتاب دربرگیرندۀ نکاتی دربارۀ هجونامۀ منسوب به فردوسی است. نوشتار یازدهم نیز اطلاعاتی دربارۀ مؤلف «معجم شاهنامه» به دست می‌دهد.
میان حماسه‌هایی که غالباً به خاندان رستم اختصاص دارد، برزونامه از جذابیت و شهرت بیشتری برخوردار بوده است؛ به طوری که بخش‌هایی از این داستان را وارد نسخه‌هایی از شاهنامه کرده‌اند و گاه داستان سوسن رامشگر را که بخشی از این منظومه است به صورت منظومه‌ای مستقل درآورده‌اند. دوازدهمین نوشتار اختصاص به بیان نکاتی دربارۀ برزونامه دارد.
یکی از پهلوانان نامبردار ایران فرامرز پسر رستم است که در بسیاری از داستان‌های حماسی ایفای نقش کرده است. آنچه سبب نام‌آوری فرامرز در ادب حماسی ایران شده است، ماجراهای او در هندوستان است. فتوحات و ماجراهای فرامرز در هندوستان موضوع داستان‌های «فرامرزنامه» است که در نوشتار سیزدهم این کتاب دربارۀ این منظومه و سرایندۀ آن آگاهی‌هایی به دست داده شده است.
در گزارش شاهنامه ظهور کاکوی در هنگامۀ جنگ منوچهر با سلم بسیار ناگهانی است و پیشینۀ دوستی او با سلم و تور روشن نیست. نام کاکوی در برخی از دستنویس‌های شاهنامه، کرکوی نیز ضبط شده است. در نوشتار چهاردهم دربارۀ کاکوی یا کوش پیل‌دندان مطالبی به‌اختصار آمده است.
«کوش‌نامه» منظومه‌ای بالغ بر 10129 بیت در سرگذشت کوش پیل‌دندان، برادرزادۀ ضحاک است. بنا بر بعضی قراین متن منثور داستان کوش باید حدود سال چهارصد یا اوایل قرن پنجم تدوین شده باشد. در نوشتار پانزدهم ابیاتی از این منظومه اصلاح شده است.
چند نوشتار پایانی کتاب اختصاص به بیان نکاتی تاریخی مربوط به کتاب تاریخ بیهقی، دربارۀ ابوسهل زوزنی، خسرونامه، تذکرة التواریخ و تاریخ هرات است.
