رخشنده اعتصامی (۲۵ اسفند ۱۲۸۵ – ۱۵ فروردین ۱۳۲۰) معروف به پروین اعتصامی، شاعر ایرانی بود. او از کودکی فارسی، انگلیسی و عربی را نزد پدرش آموخت و از همان کودکی زیر نظر پدرش و استادانی چون علی‌اکبر دهخدا و محمدتقی بهار سرودن شعر را آغاز کرد. پدر او یوسف اعتصامی آشتیانی، از شاعران و مترجمان دوران خود بود که در شکل‌گیری زندگی هنری پروین و کشف توانایی‌ها، و ذوق و گرایش او به سرودن شعر نقش مهمی داشت. تنها اثر چاپ و منتشر شده از پروین، دیوان اشعار اوست، که دارای ۶۰۶ شعر شامل اشعاری در قالبهای مثنوی، قطعه و قصیده است. پروین بیشتر به دلیل به کار بردن سبک شعریِ مناظره در شعرهایش معروف است. وی از پیروان «جریان تلفیقی» است. مضامین و معانی اشعار پروین، توصیف‌کننده دلبستگی عمیق وی به پدر، استعداد و شوق فراوان او به آموختن دانش، روحیه ظلم‌ستیزی و مخالفت با ستم و ستمگران، حمایت و ابراز همدلی و همدردی با محرومان و ستم‌دیدگان است. شعر پروین از دیدگاه طرز بیان مفاهیم و معانی، بیشتر به صورت «مناظره» و «سؤال و جواب» است. این مناظره‌ها نه تنها میان انسان‌ها و جانوران و گیاهان، بلکه میان انواع اشیاء – از قبیل سوزن و نخ – نیز اتفاق می‌افتد. اعتصامی پیش از چاپ دومین نوبت از دیوان اشعارش، بر اثر بیماری حصبه در 35 سالگی در تهران درگذشت و در حرم فاطمه معصومه (س)، در آرامگاه خانوادگی‌اش، به خاک سپرده شد. زادروز او روز بزرگداشت پروین اعتصامی نام‌گذاری شده است. از این رو با نغمه مستشارنظامی، یکی از بانوان موفق شعر امروز، گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
بدون شک اگر بخواهیم از بانوان شاعر صحبت کنیم، یکی از این نام‌ها پروین اعتصامی است؛ این شاعر از دریچه نگاه نغمه مستشارنظامی چگونه جایگاهی دارد؟
جایگاه پروین اعتصامی در ادبیات فارسی بر کسی پوشیده نیست. جایگاه او در شعر معاصر، جایگاه ویژهای است. از این جهت که یک بانوی شاعر است و نقش زنان را در شعر جدی و پررنگ کرده است؛ حضور پروین، اولین حضور پررنگ بانوان شاعر در ادبیات معاصر است؛ او با اشعار محکم و قوی، مورد تایید بزرگ‌ترین شاعران هم‌دوره خود بود. علاوه بر این، پروین به عنوان یک شاعر اهل ادب، فرهنگ و با تحصیلات بود. سبک و سیاقی که در شعر به کار برده، خاص و متفاوت است که در اشعار کمتر کسی دیده می‌شود. نمی‌توان منکر این موضوع که این سبک و سیاق، ثمره نگاه ریزبینانه یک بانو هم بوده، شد. با این حال، او به نکات مختلفی از زاویه دیدهای متفاوتی نگاه کرده است. از مناظرات دلنشینی که نوشته است تا مسائل اجتماعی و سیاسی دوران خود، با زبان شعر بیان و نقد کرده است؛ این نقد به گونه‌ای است که هر شنونده‌‌ی عادل و صاحب فکری، با توجه به نکاتی که پروین در شعر به آنها اشاره کرده است، می‌تواند این نقد را بپذیرد؛ اشعار و نقدهای او برای دوران‌های مختلف نیز قابل استفاده و ملموس است. در زمان پروین اینکه یک خانم با این قدرت و صلابت شعر بگوید، نظیر نداشته است؛ البته اگر حمایت‌های پدر بزرگوارش و شاعران هم‌دوره او مانند ملک‌الشعرا بهار نبود، شاید کلام پروین آن گونه که باید به دست ما نمی‌رسید. خوشبختانه با وجود تمام مخالفت‌های آن زمان به ویژه با ظهور شعر نو و پس از آن با شعر پروین، پس از انقلاب اسلامی، چهره واقعی شعر پروین دیده و شناخته شد. نوشته شدن اشعار پروین در کتاب‌های درسی سبب شد، فرزندان این سرزمین از کودکی با اشعار پرمغز او آشنا شوند. همه ما این شعر پروین که روزی گذشت پادشهی از گذرگهی و اشعاری نظیر این را که در کتاب‌های درس ما آمده است، به خاطر داریم. جایگاه پروین هم به سبب نخستین بانویی که بدین شکل جدی و قوی کار کرده است و هم سبک و سیاق خاص خودش را دارد، بسیار ویژه است. زنانگی در شعر پروین، زنانگی نجیب و اصیل است؛ به جنبه‌های زنانگی نپرداخته و به اصالت نگاه یک زن پرداخته است؛ نجابت زنانه در شعر او بسیار بارز است. در اشعار او نگاه مادرانه و ریزبینانه یک زن در شعر می‌بینیم. به دلیل روح نجیب و اصیل پروین، اشعار او از آفت بی‌پروایی دور بماند.
تاثیر اشعار پروین در ادبیات معاصر به چه صورت است؟
پروین اعتصامی یکی از تاثیرگذارترین چهره‌های شعر معاصر است، به این دلیل که داستان‌سرایی را در شعر به گونه‌ای جدید وارد کرده است. او از قالب‌هایی متنوعی در اشعار خود به کار برده است همین موضوع زمینه‌ساز ظهور شعر نو شده است. بسیاری از شاعران معاصر در سرودن اشعار خود، از پروین الهام گرفته و بهره برده‌اند. البته باید به نکته اشاره کنم که، هیچ‌کسی پس از پروین نتوانسته جایگاه رفیع او و حتی مشابه او را بیافریند و به آن دسترسی پیدا کند. با وجود طول عمر کوتاه، اشعار فاخری را سروده که مثل و مانند آن را در اشعار پس از پروین کم داریم. سبک اشعار پروین، ویژه خودش است. وقتی شعری از او می‌شنویم، به سرعت می‌توانیم تشخیص دهیم که این شعر از اشعار پروین اعتصامی است؛ زیرا سبک و سیاق ویژه خود را دارد.
تاثیر اشعار او در میان بانوان امروز چگونه است؟
بی‌شک حضور نام بلند پروین اعتصامی در میان شاعران معاصر، انگیزه خیلی خوبی به خانم‌ها و بانوان امروز در جهت سرایش اشعار، نوشتن و دست به قلم شدن، می‌دهد. پس از انقلاب، شاهد ظهور چهره‌های زیادی در زمینه ادبیات در میان بانوان هستیم. اگر بخواهیم نام ببریم، قطعا از تعداد انگشتان دست خیلی بیشتر است. در صورتی که تا پیش از انقلاب و سالیان سال، چهره‌های بانوان در ادبیات فارسی مانند پروین، تک ستاره‌هایی بودند که کمتر می‌درخشیدند. می‌توان گفت پروین اعتصامی، نخستین ستاره درخشان آسمان شعر و ادب در شعر بانوان است؛ این امر مهم، پشتوانه‌ای است برای همه بانوان که می‌توانند بنویسند و اشعار خودشان را هم‌تراز با آقایان ارائه دهند. حتی در بعضی از مواقع، اشعار تعدادی از بانوان مورد اقبال بیشتری هم قرار گرفته است. هنگامی که یک شعر پایه‌های معنویت، حکمت و اندیشه را داشته باشد، می‌تواند ثابت کند که بانوان تا چه اندازه در ادبیات و در بیان مطالب توام با احساسات موفق باشند. بدون تردید زنان شاعر نیز پروین اعتصامی را به عنوان الگو خود قرار دادند و از او در سرایش اشعار خود الهام گرفته‌اند. انشاالله اشعار این بانوان هم مانند اشعار پروین راه‌گشا برای نسل‌های بعدی باشد.
با توجه به اینکه در بیشتر آثار پروین عدالت‌خواهی، مبارزه با فقر و... دیده می‌شود، دیدگاه‌تان درباره جایگاه عدالت‌خواهی در شعر امروز چیست؟
پروین اعتصامی شاعری است که درد انسان زمان خود را بیان می‌کرد و این موضوع بسیار ارزشمند است. طبق فرمایشات مقام معظم رهبری: «شاعر باید موضع‌مند باشد.»؛ موضع‌مندی پروین بسیار گران‌بها است؛ او نسبت به مردم دغدغه‌مند است و به هیچ عنوان بی‌تفاوت نیست؛ حکمت و اندیشه را در اشعار خود بیان کرده است؛ پشتوانه علمی و مذهبی او، در اشعارش آشکار است؛ عدالت‌خواهی و مبارزه با درد و فقر هم در اشعار او دیده می‌شود. حتی اشعار پروین در شاعر زمان ما هم، شاعر موضع‌مندی است و هرگاه درد یا مشکلی در گوشه‌ای از جهان دیده می‌شود، شاعران ما موضع خود را اعلام می‌کنند و در اشعار خود بیان می‌کنند و آن شعر را با استفاده از تریبونی که در نماز جمعه، 22 بهمن و... قرار دارد، می‌خوانند. شاعران امروز نیز بیان‌گر درد جامعه و درد مردم دنیا هستند. شعر یک رسانه بین‌المللی و درازمدت است؛ رسانه‌های امروز ممکن است که فراگیر باشند؛ اما عمر کوتاهی دارند. اگر یک مطلبی صرف خبر و نه داستان و مقاله در یک برنامه تلویزیونی عنوان می‌شود، یا در اخبار گفته می‌شود یا در روزنامه‌ای منتشر می‌شود، مختص همان یک یا دو روز است؛ شعر یک رسانه‌ای است که می‌تواند در طول تاریخ سفر کند و پیام زمان خود را به زمان‌های دیگر برساند؛ همچنین می‌تواند مشکلات جوامع و زمان را به شیوه‌ای خوب و موثر بیان کند و به حل آنها هم کمک کند. مسلما پروین اعتصامی به این موضوع توجه ویژهای داشته است. شاعران زمان امروز هم به این امر توجه دارند و سعی دارند جایگاه یک شعر به مثابه یک رسانه را حفظ کنند؛ پیام مردم آزاده جهان را منتقل کنند؛ خوشبختانه تا به حال هم موفق بودند. شاعران ما زبان کودکان یمن، غزه و همه مردم ستم‌دیده در سراسر جهان هستند.
با توجه به شرایط جنگ در دنیا، شعری از پروین که در خور احوالات امروز دنیا باشد، در خاطر دارید که بخواهید تقدیم کنید.
شنیده‌اید که آسایش بزرگان چیست: / برای خاطر بیچارگان نیاسودن
بکاخ دهر که آلایش است بنیادش / مقیم گشتن و دامان خود نیالودن
همی ز عادت و کردار زشت کم کردن / هماره بر صفت و خوی نیک افزودن
ز بهر بیهده، از راستی بری نشدن / برای خدمت تن، روح را نفرسودن
برون شدن ز خرابات زندگی هشیار / ز خود نرفتن و پیمانه‌ای نپیمودن
رهی که گمرهیش در پی است نسپردن / دریکه فتنه‌اش اندر پس است نگشودن
به امید اینکه در هیچ‌جای دنیا جنگ نباشد و همه در صلح و آرامش زندگی کنند؛ به این امید که جنگ را در همه دنیا دوست نداشته باشیم چه در یمن و غزه و چه در کشورهای اروپایی، انشاالله در هیج جایی از دنیا جنگ نباشد. یاد و نام پروین اعتصامی را گرامی می‌داریم.
