چه نیکوست تألیف کتابی که تجلی‌گاه این همه نفاست و زیبایی باشد. اثری با عنوان «موزه‌های آستان قدس رضوی» که موزه‌های این آستان مقدس را در جوار بارگاه ملکوتی امام مهربانی‌ها معرفی می‌کند. این کتاب به همت حشمت کفیلی با همکاری مریم حبیبی قاینی بایگی، محمدرضا شاهرودی‌زاده و برخی دیگر از کارشناسان معاونت امور موزه‌های آستان قدس رضوی تألیف و تدوین شده و توسط پژوهش‌گاه میراث فرهنگی و گردشگری با همکاری سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در سال جاری منتشر شده است. هم‌زمان با ایام شهادت تا ولادت حضرت فاطمه(س)، سراغ حشمت کفیلی؛ کارشناس ارشد رشته باستان‌شناسی رفتیم و پای سخن این بانوی پژوهش‌گر نشستیم.
در جستجوی علم و هنر
حشمت کفیلی، دی ماه 1369 در موزه‌های آستان قدس رضوی به ‌طور رسمی مشغول به کار شد. ابتدا به عنوان راهنمای بانوان در موزه‌ها به‌ویژه موزه قرآن به مدت هشت سال خدمت ‌کرد. در این مدت، برای پاسخ‌گویی دقیق‌تر به سؤالات خودش و بازدیدکنندگان، تصمیم گرفت مطالعاتش را گسترده‌تر کند. اما او فقط به خواندن کتاب و مقاله اکتفا نکرد بلکه سراغ هنرمندان رشته‌های مختلف مانند حسین رزاقی و زهره مهانی‌منش؛ استادان نگارگر یا استادان خوش‌نویسی مثل کوثر همدانی، رفت تا دامنه اطلاعات هنری‌اش را بیفزاید. حتی به فراگیری بعضی هنرها مثل صحافی و مرمت نسخ خطی، خوش‌نویسی و تذهیب پرداخت.
کفیلی می‌گوید: «در سال‌های اولیه خدمتم، به مطالعه و تحقیق درباره هنرهای به کار رفته در مرقعات موزه قرآن پرداختم. آن زمان فقط فهرست‌نویسی آثار خطی در کتابخانه انجام می‌شد و اطلاعات دقیقی درباره مرقعات و هنرمندان آن‌ها تهیه نشده بود. وقتی مسئولان وقت موزه، علاقه و پشتکارم را دیدند، اجازه دادند در کنار وظایفم، به بررسی این مرقعات ارزشمند بپردازم و کاربرگه اولیه شناسنامه آن‌ها را تهیه کنم. برای این کار، از راهنمایی هنرمندانی که در کتابخانه حرم مطهر رضوی خدمت می‌کردند هم استفاده کردم».
نتایج فعالیت‌های این کارشناس موزه موجب شد مراحل تهیه نخستین فرمت شناسنامه اشیای موزه‌های آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی آغاز شود. او ادامه می‌دهد: «حدود سال 1373، فرمت مورد نیاز شناسنامه این آثار تهیه شد. این فرمت بسیار کامل‌تر از شناسنامه‌های میراث فرهنگی و گردشگری بود و با توجه به اینکه بیشتر آثار موزه‌های آستان قدس رضوی وقفی و اهدایی است، مواردی مانند نام واقف و تاریخ وقف، هم در آن‌ درج شده بود. همچنین از سال 1376، ورود اطلاعات شناسنامه دست‌نویس مربوط به اشیای موزه‌ای به سیستم‌های رایانه‌ای در نرم‏افزار شناسنامه اشیای موزه و خزانه شروع شد. البته آن زمان، این کار با همکاری مهندسان بخش فناوری آستان قدس رضوی صورت گرفت».
راه‌اندازی کتابخانه‌ای ویژه موزه‌داران
از کتابخانه تخصصی هنر و موزه‌داری آستان قدس رضوی، به عنوان نخستین کتابخانه تخصصی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نام برده می‌شود. حشمت کفیلی درباره چگونگی راه‌اندازی این کتابخانه می‌گوید: «با وجود آنکه کتابخانه مرکزی حرم مطهر در نزدیکی موزه‌ها بود، اما ضرورت وجود کتابخانه‌ای در موزه به منظور دسترسی آسان‌تر موزه‌داران به منابع مطالعاتی تخصصی، همیشه حس می‌شد. از این‏رو با حمایت مدیران سازمان، کتاب‏های بسیاری تهیه و یا از کتابخانه مرکزی به موزه منتقل شد. همچنین با تعامل با شخصیت‌ها و گروه‌های بازدیدکننده از موزه‌ها، بسیاری از مؤلفان، کتاب‌های خود را به مجموعه آستان قدس رضوی اهدا کردند. با گردآوری مجموعه منابع تخصصی هنر و موزه‌داری، مکانی برای نگهداری این منابع و ارائه خدمات به موزه‌داران و پژوهش‌گران در نظر گرفته شد».
به‌این‌ترتیب، سال 1376، کتابخانه تخصصی هنر و موزه‌داری در موزه راه‌اندازی شد. اما به‌طور رسمی در سال 1382 در چارت تشکیلات اداری معاونت امور موزه‏ها، زیرمجموعه اداره پژوهش و معرفی آثار قرار گرفت. در حال حاضر، این کتابخانه تخصصی در این اداره، پذیرای کارشناسان و محققان دور و نزدیک است.
بهره‌گیری از منابع متنوع اطلاعاتی
وقتی به عنوان یک گردشگر وارد موزه‌های آستان قدس رضوی می‌شوید، با خواندن تابلوهای راهنما، تا حدودی با آثار هنری و تاریخی آشنا می‌شوید. اما اطلاعات کامل‌تری از اشیاء در شناسنامه آن‌ها درج شده است. اطلاعاتی که برای تهیه آن، یک یا چند متخصص، ساعت‌ها وقت خود را صرف بررسی و پژوهش بر روی اثر موزه‌ای کرده‌اند. این کارشناس بیان می‌کند: «برای تهیه اطلاعات دقیق برخی آثار، گاه به اسناد تاریخی مراجعه کردم و یا کتیبه‌های روی آثار را با دقت بیشتری مورد بررسی قرار دادم. از تجربیات و اطلاعات هنرمندان و حتی استادکاران بخش‌های عمرانی حرم مطهر هم استفاده کردم. به‌ویژه برای تهیه شناسنامه اشیای تاریخی حرم مطهر که امروزه منتخبی از آن‌ها در طبقه همکف موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض دید عموم قرار دارد. نتیجه فعالیت‌های پژوهشی مستمر ما، منجر به شکل‌گیری اداره پژوهش و معرفی آثار در سال 1382 در معاونت امور موزه‌های آستان قدس رضوی شد تا با جدیت بیشتر و بهره‌گیری از نیروی انسانی متخصص، مستندسازی و پژوهش بر روی آثار ادامه یابد».
سال‌های 1383 تا 1392 را می‌توان دهه اول مستندسازی آثار در موزه‌های آستان قدس رضوی نامید. در این بازه زمانی برای نخستین بار اقداماتی برای تهیه پرونده علمی برای اشیاء انجام گرفت. همچنین عکاسی و طراحی فنی از آثار که نقش مهمی در بررسی و شناخت اشیاء دارد و در موارد بسیار می‌تواند ابهام‌های موجود در تاریخچه آن‌ها را برطرف کند، توسط کارشناسان داخل و خارج سازمان انجام شد. کفیلی با تأکید بر اینکه کارشناسی و بررسی آثار موزه‌ای فقط از عهده متخصصان این حوزه برمی‌آید، می‌افزاید: «توجه به مستندسازی آثار بسیار حائز اهمیت است، به‌طور مثال بدون مستندسازی و تهیه شناسنامه دقیق یک اثر موزه‌ای، نمی‌توان آن را مرمت کرد».
از تاریخچه تا معرفی نفایس
پس از افتتاح اولین موزه آستان قدس رضوی، برای نخستین بار در سال 1334 شمسی، کتابی با عنوان «راهنمای موزه آستان قدس» به چاپ رسید. در این کتاب بر اساس اطلاعات مستندسازی آثار که از سال 1318 شمسی و در جریان راه‌اندازی تشکیلات موزه صورت گرفته بود، 189 شیء معرفی شد. این کتاب با آنکه در حال حاضر نیز مرجعی معتبر در مستندسازی آثار موزه و خزانه شناخته می‌شود، به دلیل توسعه موزه‌ها، پاسخ‌گوی نیاز مخاطبان امروز نیست.
کفیلی می‌گوید: «در پی تهیه پرونده علمی برای اشیاء، تالیف کتابی جدید برای معرفی موزه‌های آستان قدس رضوی با استفاده از نتایج مستندسازی و پژوهش‌های انجام شده و همکاری کارشناسان وقت اداره پژوهش و معرفی آثار در سال 1388 به سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، پیشنهاد شد». در ابتدای کار، مشخص شد که پژوهش‌های میدانی تا چه اندازه در کسب اطلاعات صحیح درباره آثار نقش دارد. چنانکه شناسنامه‌های اشیاء که نتیجه بررسی‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای کارشناسان داخل و خارج سازمان است، یکی از منابع مهم برای تدوین کتاب موزه‌های آستان قدس رضوی به‌شمار می‌رود.
او می‌افزاید: «این کتاب در دو بخش؛ تاریخچه شکل‌گیری موزه در آستان قدس رضوی و گنجینه‌های آستان قدس رضوی، منتشر شده است. بخش اول را خودم تألیف کردم و بخش دوم با کمک جمعی از کارشناسان داخل و خارج سازمان در قالب چهارده فصل، تدوین شده است. در این بخش، گنجینه‌های این آستان ملکوتی در جوار بارگاه منور رضوی و نفایس منتخب آن‌ها معرفی شده است».
همکاری مشترک موزه‌داران
کتاب موزه‌های آستان قدس رضوی، مبتنی بر اطلاعات مستندسازی شده از سال 1378 تا سال 1394 است. کفیلی ابراز می‌کند: «با وجود آنکه معیار معرفی هر موزه یا گنجینه، ارائه اطلاعات مستند 10 تا 20 اثر از آن مجموعه بود، اما گستردگی و تنوع آثار در برخی بخش‌ها، انتخاب را مشکل کرد. پس از تشکیل جلسات متعدد و هم‌فکری با کارشناسان باتجربه موزه‌ها، در بعضی از فصل‌های کتاب مانند تاریخ حرم رضوی، قرآن و نفایس و هدایای مقام معظم رهبری(مدظله ‌العالی)، آثار بیشتری معرفی شد. متن معرفی آثار با توجه به اطلاعات موجود و هویت علمی و تاریخی آن، در حد یک یا دو خط تا چند پاراگراف در کتاب آمده است.
در ضمن هدف، تهیه یک کتاب کاتالوگ مصور رنگی نبود بلکه به تهیه متنی علمی که دارای مستندات تاریخی لازم نیز باشد مقید بودیم. به طوری که اسناد به عنوان یکی از منابع درجه اول همراه با مطالعات میدانی و کتابخانه‏ای، مورد استفاده قرار گرفتند تا اطلاعات ارائه شده حتی‏الامکان با دقت تهیه شود». بیشتر آثار معرفی شده در کتاب، حداقل یک ‌بار در موزه‌های آستان قدس رضوی به نمایش گذاشته شده و یا در معرض دید عموم قرار دارند. کفیلی، کتاب موزه‌های آستان قدس رضوی را در مقایسه با سایر کتاب‌های معرفی موزه‌های کشور، جامع‌ترین اثر می‌داند و ادامه می‌دهد: «این اثر به عنوان یک کتاب مرجع برای معرفی موزه‌های آستان قدس رضوی در این برهه زمانی تهیه شده و شمایی از گنجینه‌ها و نفایس این موزه‌ها را به عموم مخاطبان نشان می‌دهد. البته نباید فراموش کرد آثار و گنجینه‌های آستان قدس رضوی را می‌توان از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد و کتاب‌های بسیاری در این حوزه منتشر کرد. به‌طور نمونه، در حال تدوین کتابی مستقل درباره آثار موزه تاریخ حرم رضوی هستم». کفیلی خاطرنشان می‌کند: «پژوهش، نیاز به علاقه و انگیزه، آرامش و صرف وقت بسیار دارد. همچنین بدون همراهی و هم‌فکری همه‌جانبه مدیران و همکاران نمی‌توان کاری از پیش برد. چنانکه کتاب حاضر نیز ماحصل این همکاری‌ها است».
گزارشگر: آرزو مستاجرحقیقی