شطح و شیوۀ بیان آن در مثنوی
مقاله 3، دوره 8، شماره 1، بهار 1395، صفحه 41-62
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسندگان
ناصر جابری ؛ علی اصغر قهرمانی مقبل
هیأت علمی
چکیده
این پژوهش به منظور بررسی مقولۀ شطح در مثنوی انجام شده است. برای این منظور به شیوۀ تحلیلی- توصیفی؛ نخست با مطالعۀ دو کتاب شرح شطحیات و تذکرة الأولیاء و برخی از کتب و مقالاتی که به این موضوع پرداخته‌اند، حدود و مصادیق شطح تبیین شده است. سپس با مطالعۀ مثنوی مولانا آن‌چه را که می‌تواند از مصادیق شطح به شمار آید با نمونه‌های روزبهان و عطار مورد تطبیق و تحلیل قرار گرفته است و با توجه به گوناگونی مضامین شطح، ضمن لحاظ بنیان عرفانی آنها، از طریق یک نمودار دایره‌ای پیوند این موضوعات گوناگون نیز با یکدیگر مشخص شده است. این نمودار نشان می‌دهد که پیوند شطحیات مبتنی بر مضمون «فنا و وصال» است و موضوعات شطح در عناوینی مانند محرک وصال، راه وصال، زمینۀ وصال، موانع وصال، نتایج وصال و زبانِ واصلان قابل تقسیم است. این تحقیق همچنین نشان می‌دهد مولانا اغلب مصادیق شطح را در مثنوی مطرح کرده است، اما شیوه بیان او که مبتنی بر تفسیر، قصه و تمثیل است، گفته‌های او را پذیرفتنی کرده‌است. بر اساس این روش، شطحیات تند تغییر ماهیت نمی‌دهند، اما تغییر لحن می‌دهند و مقبول واقع می‌شوند. بالأخره اینکه نباید شطح را منحصراً مقوله‌ای زبانی دانست؛ بلکه بسیاری از شطحیات، رفتاری بوده-اند و نوعی هنجارشکنی یا هنجارگریزی اجتماعی به شمار می‌آیند.
کلیدواژگان
مولوی؛ مثنوی معنوی؛ شطح؛ شطحیات؛ روزبهان
اصل مقاله (743 K)
