ساز و کارهای بینامتنی در گفتمان شعری جاهلی؛ مطالعه موردی: عدی بن زید العبادی
استاد راهنما: نصرالله شاملی و سید رضا سلیمانزاده نجفی
نگارش: حسین قائمی اصل؛ دانشگاه اصفهان، دانشکده زبانهای خارجی.- 1392
چکیده
با کنکاش خاستگاه مفهوم بینامتنیت در نقد غربی در می یابیم که این اصطلاح ریشه در تئوری های زبانی غربی مانند دیدگاه های سوسور، فرمالیسم های روسی ، منطق گفتگویی باختین درباره رابطه گفتمان خویشتن با گفتمان دیگری، دعوت به گشودگی متن در مکتب نشانه شناسی دارد که منجر به ظهور مفهوم بینامتنی به دست ژولیا کریستیفا شد. کریستیفیا بینامتنیت را تاثیرپذیری متون از همدیگر به وسیله تداخل میان گفتارهای متعدد میدانست ولی در پایان از این اصطلاح عقب نشینی کرد و اصطلاح " انتقال " را برگزید. پژوهشگران غربی از نظریه بینامتنی کریستیفا استقبال نمودند و این مفهوم چنان گستردگی یافت که همه فنون انسانی از جمله نقاشی ، سینما، موسیقی و غیره را در برگرفت. اصطلاح بینامتنی از غرب به نقد عربی معاصر راه یافت و گروهی از منتقدین عرب بدان اهتمام ورزیده و کوشیدند که بین این نظریه و نقد قدیم عربی پیوند معناداری برقرار نمایند؛ در حالیکه بینامتنیت با همه معانی مرسوم خود در نقد غربی مطابقت چندانی با مفاهیم نقد کهن عربی ندارد. برداشت نادرست منتقدین معاصر عرب از نظریه بینامتنیت، باعث پیدایش اشکالات متعددی در پژوهش های بینامتنی معاصر عربی شده است. به مصداق تطبیق عملی از مفهوم بینامتنیت برای بررسی سازو کارهای بینامتنی در گفتمان شعری جاهلی به ویژه اشعار عدی بن زید العبادی این پژوهش از روشهای نقدی متعددی بهره جسته است. از آن جمله ؛ روش تاریخی برای تبیین نقش محیط پیرامون شاعر در مفاهیم شعری، روش تحلیلی- توصیفی به منظور کشف بینامتنی های مختلف شعری می باشد. در نتیجه این پژوهش نشان می دهد که گفتمان شعری عدی بن زید العبادی بر یک خط معنایی واحد جریان نیافته است؛ بلکه بنابر ساز و کارهای بینامتنی، منابع مختلفی در ساختار اشعار وی تبلور یافته ، بطوریکه در می یابیم این اشعار از منابع مختلفی مانند تاریخ، افسانه، دین، شعرقدیمَ، و میراث تمدنی عرب سرچشمه می گیرد. بعنوان مثال میراث دینی دارای بینامتنی های قوی و پررنگی در قصاید عدی بن زیدالعبادی است. هرچند حکایت از دینداری به معنای عمیق و اطاعت کامل از فرامین آن ندارد؛ چرا که این گفتمان شعری گاهی با افسانه هایی مانند بدبینی از پرنده کلاغ یا تصویر غول در اذهان عرب جاهلی در می آمیزد. موضوعات و انواع بینامتنی در گفتمان شعری عدی بن زیدالعبادی متفاوت است؛ مثلا بینامتنی با شعر عربی قدیم یکی از ساز و کارهایی شاعر برای باروری اشعارش بوده و گاهی از بینامتنی تاریخی برای تقویت معنای شعری خود و بیان سیه روزی که به دست دشمنانش بدان دچار شده بهره می جوید و گاهی بینامتنی وی به بیان آداب و رسوم تمدن قدیم عرب جاهلی می پردازد. همچنین در اشعار وی بینامتنی های روشنی از تمدن ساسانی وجود دارد که نتیجه تاثیرپذیری شاعر از محیط فرهنگی پیرامون خو بوده است . بنابرآنچه گذشت اشعار عدی بن زید العبادی از بعد بینامتنی قابل توجه می باشند که گستردگی علم و آگاهی شاعر نقش برجسته ای در ساختار این بینامتنی ها داشته است.
کلید واژه ها: دعدی بن زید، ادبیات کهن، دوران جاهلیت، ادبیات کهن
کتابخانه تخصصی ادبیات آستان قدس رضوی
