بررسی انطباقی شعر پروین اعتصامی و آثار یوسف اعتصام‌الملک
استاد راهنما: قدیسه رضوانیان
نگارش: مریم محمودی نوسر؛ دانشگاه مازندران.- 1392
چکیده
با افزایش نارضایتی از وضع حکومت و اجتماع در دوره قاجار، آشنایی با افکار و آرای متفکران عصر روشنگری اروپا، زمینه‌های پیشرفت و تحولات جوامع غربی و همچنین تغییرات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی آنها در دوره متأخر، اندیشه تجدد به جامعه ایران راه یافت و درنهایت به پیدایش انقلاب مشروطه منجر شد. بدین ترتیب رفته‌رفته تحولاتی در اوضاع اجتماعی ، سیاسی، اقتصادی و ... پدید آمد و این جریان تازه نوگرایی و تحول ، به هنر و ادبیات نیز راه یافت و جریان شعر و ادبی فارسی نیز کم‌کم، از آن شیوه سنتی و موسوم فاصله گرفته و ازنظر زبان و ساختار و بخصوص ازنظر درون‌مایه ( مضمون) با تغییراتی اساسی همراه شد. همین گرایش فراگیر به آشنایی با جوامع غربی و پیشرفت آنها، توجه ویژه به مکتب رمانتیسم را در ایران سبب شد که با توجه به رواج ترجمه در این عصر ، بسیاری از آثار آن به فارسی ترجمه شد و به دلیل شباهت رویکردهای جامعه جدید ایران و دغدغه‌ها و اندیشه‌های نوین با موضوعات و مسائل طرح‌شده در آثار رمانتیسم ، این آثار با استقبال بسیاری از سوی افراد و گروه‌های مختلف مواجه شد و بسیاری از شاعران و نویسندگان این دوره را تحت تأثیر قرارداد. یوسف اعتصام‌الملک ، ازجمله روشنفکران اوایل دوره مشروطه است که با نوشتن آثار مختلف و به‌ویژه ، ترجمه نوشته‌هایی از زبان‌های گوناگون، در شکل‌گیری جریان‌های جدید ادب ایران در این عصر نقش مهم و مؤثری را ایفا نموده است. در اشعار پروین اعتصامی نیز که ازجمله شاعران برجسته عصر مشروطه محسوب می‌گردد، تأثیر نوشته‌های اعتصام‌الملک به شکل مستقیم و غیرمستقیم آشکار است. ازآنجاکه اغلب نوشته‌های اعتصام‌الملک به حوزه ترجمه، به‌خصوص از آثار رمانتیسم غربی اختصاص دارد؛ بنابراین وام‌گیری پروین از آثار او و نیز دیگر نوشته‌های ترجمه‌شده در این دوره تأثیری از این مکتب را بر اندیشه‌ها و افکار شاعر ، شیوه‌ی طرح آنها و به‌طورکلی سبک شعری به نمایش می‌گذارد . با توجه به دیگر نوشته‌های ترجمه‌شده در این دوره، تأثیری از این مکتب را بر اندیشه‌ها و افکار شاعر، شیوه طرح آنها و به‌طورکلی سبک شعری به نمایش می‌گذارد. با توجه به گستردگی و پراکندگی این تأثیرپذیری و نیز بد این دلیل که تابه‌حال هیچ‌گونه پژوهش متقن و مستقلی در این زمینه انجام‌نشده است.، بررسی زمینه‌ها، میزان و چگونگی این تأثیرپذیری و وام‌گیری ادبی، اساس کار این پایان‌نامه قرار داده‌شده است. بر این اساس نگارنده در این پژوهش با رویکردی انطباقی و با استفاده از شیوه‌ای تحلیلی به بررسی این تأثیرپذیری پرداخته و زمینه‌های مختلف آن را به لحاظ ادبی و فکری مورد تحلیل قرار داده است. در این کار مقایسه‌ای، عناصر برجسته‌ای همچون واژه‌ها و ترکیبات محوری و ساختار هم‌نشینی آنها، شخصیت‌های داستانی و نیز تصویرهای ارائه‌شده، به‌عنوان مهم‌ترین ویژگی‌های ادبی مشترک این آثار موردتوجه قرارگرفته است و سپس مطالعه مضامین نوشته‌ها، دست‌یابی به اندیشه‌ها و افکار مشترک آندورا امکان‌پذیر ساخته است. باوجودآنکه در بررسی زمینه‌های مذکور، همانندی‌های بسیاری دیده می‌شود و در نگاه نخستین شائبه تأثیرپذیری بی‌چون‌وچرای پروین از نوشته‌ها و ترجمه‌های اعتصام‌الملک را به دنبال دارد، اما نتیجه حاصل از این پژوهش، که مطالعه دقیق و بررسی انطباقی این آثار را در دستور کار خویش قرار داده است. بیش از هر چیز نشان‌دهنده قدرت نوآوری و استقلال شاعر است. اما درهرصورت این چگونگی تأثیرپذیری است که سطح ارزشی یک اثر ادبی را تعیین می‌نماید. در تمامی سروده‌های پروین حتی در آن نمونه‌هایی که تأثیر مستقیم‌تری از آثار اعتصام‌الملک را به نمایش می‌گذارد ، فردیتی به چشم می‌خورد که از به کار گرفتن شیوه‌های ادبی، بلاغی و زبانی خاص شاعر حاصل‌شده است. علاوه بر این تمثیل‌ها، تصاویر، شخصیت‌ها و دیگر عناصری که تحت تأثیر آثار یوسف اعتصامی به سروده‌های پروین راه‌یافته است، در خدمت افکار و اندیشه‌های ویژه‌ی او قرارگرفته‌اند و در اغلب موارد نیز این عناصر و موارد اخذشده رد قالبی جدید و صورتی متفاوت با نمونه اصلی بازآفرین شده‌اند. با این تغییرات مختلف ساختاری و تحول در داستان و محوریت مضمونی آن، هم‌رنگی از سبک خاص شاعر در شعر غلبه یافته است و هم‌بستر مناسب برای طرح اندیشه‌ها و دغدغه‌های مکرر شاعر در قالب‌هایی متفاوت مهیا گردیده است بدین ترتیب فاصله بسیاری میان آثار وام گرفته‌شده و نمونه‌های اصلی ایجاد گردید، به‌طوری‌که اغلب تشخیص این زمینه‌های مشترک آثار دشوار بوده، دقت بسیاری را می‌طلبد. بر این اساس مهم‌ترین نتیجه حاصل از این پژوهش، استقلالی است که در آثار پروین به چشم می‌خورد و فردیت او بخصوص در سرودن اشعاری که با وام‌گیری از نوشته‌های اعتصام‌الملک شکل‌گرفته است.
کلیدواژه‌ها: پروین اعتصامی، شعر، رمانتیسم، اعتصام الملک
کتابخانه تخصصی ادبیات آستان قدس رضوی 
