بازتاب عناصر اجتماعی در مثنویهای عطار نیشابوری

استاد راهنما: محمد کاظم کهدویی

نگارش: سمیرا صدیقی مورنانی؛ دانشگاه یزد.- 1390

چکیده

شیخ فرید الدین عطار نیشابوری، از شاعران عارف قرن ششم هجری است که در مثنویهای اسرار نامه، الهی نامه، مصیبت نامه و منطق الطیر، عناصر و اشارات اجتماعی متعددی را مطرح کرده است. از مهمترین آنها، آداب و رسوم و مراسم خاصّی مانند: اجرای مراسم حج، سوگواری و ازدواج است که با اندکی تفاوت، هم اکنون نیز از بزرگترین مراسم و آداب رسمی کشور ما به شمار می آید. علاوه بر آن عطار به آداب و رسوم دیگری نیز اشاره کرده که در جامعه امروز با پیشرفتها و تغییرات گسترده، جایگاه چندانی ندارد.اشاره به انواع خوراکیها نیز یکی دیگر از اشارات اجتماعی در مثنویهای عطار است. خوردنیهایی مانند انواع نانها، سبزیها، آشها، ترشیها، شیرینیها، میوه‌ها، خشکبار و...، نیز نوشیدنیهایی همچون دوغ، شیر و جلاب در اشعار او موجود است.در مثنویهای او انواع پوشاک به چشم می خورد. انواع پارچه‌ها، جامه‌ها، کلاه‌ها، کفشها، سربندها، روبندها و پوشاک مخصوص جنگ در اشعار او، بازتاب یافته است. او همچنین از تزیینات خاصّ لباسها که در آن روزگار به کار می رفته و از انواع پوشش اتاق و گستردنیها، سخن گفته است.همانند امروز، مردم در عصر عطار برای سرگرم کردن خود از شیوه‌ها و روشهایی بهره می بردند. باده نوشی، بزم نشینی و شکار، اغلب از سرگرمیهایی مورد علاقه پادشاهان و طبقات مرفّه بوده است. سفر و تفریح در طبیعت نیز، مانند امروز جایگاهی داشته است. کودکان دختر و پسر با بازیهای گوناگون اوقات می گذراندند. تماشای انواع شعبده بازی، کبوتربازی و... نیز از تفریحات مردم بوده است.در مثنویهای عطار با توجّه به شغل طبابت و عطاری او انواع بیماریها و راه‌های تشخیص آنها نیز انواع داروها و درمانها وجود دارد. عطار به برخی اعتقادات و اصطلاحات طب قدیم نیز اشاره کرده است.در دوران زندگی عطار، همانند همه دورانها برای هر کار و هدفی ابزار و وسایل خاصّی وجود داشته است. از جمله ابزار تولید نور و حرارت، ابزار جنگ، ابزار و لوازم آرایش، آلات موسیقی، ملزومات چارپایان، اثاث و وسایل منزل.طبقات گوناگون اجتماعی مانند پادشاهان، صوفیان، بندگان (بردگان) و دیوانگان در آثار عطار جایگاه بارزی دارند. عطار گوشه‌هایی از شیوه زندگی، آداب و رسوم و سایر جزئیات را، راجع به این طبقات بیان کرده و زندگی عیّاشانه پادشاهان، تزویرهای صوفیان دروغین، زندگی سخت برخی از بردگان و صراحت و گستاخی دیوانگان را به تصویر کشیده است.مردم در عصر عطار برای تأمین معشیت، به حرفه‌ها و پیشه‌هایی می پرداختند. برخی پیشه‌وری، برخی کشاورزی و برخی دیگر صنعتگری را برای خود برگزیدند. عدّه‌ای نیز به مناصب حکومتی و درباری مشغول می شدند. عطار این حرفه‌ها و برخی جزئیات مربوط به آنها را در آثار خود منعکس کرده است.مردم زمان عطار به خاطر عدم شناخت دقیق و علمی طبیعت و پدیده‌های طبیعی، عقاید خرافی گوناگونی داشتند. اعتقادات خواص نیز در قالب عقاید مذهبی و نظریه‌ها و تصوّرات علمی گوناگون، بازتاب یافته است. اعتقاد به اساطیر و موجودات موهوم نیز در اشعار او وجود دارند. با شناخت و بررسی این عناصر و اشارات بازتاب یافته، می توان با شیوه زندگی، اجتماع و فرهنگ مردمان در این مثنویها آشنا شد.

کلید واژه ها: عناصر اجتماعی، عطار،ادبیات عرفانی، مثنوی

کتابخانه تخصصی ادبیات آستان قدس رضوی