21تیر/ روز عفاف و حجاب

در مواجه با اعتراض شدید مردم و روحانیون به این اقدام، دولت تنها راه مقابله را در دستگیری یکی از علماء شیراز( سید حسام الدین فالی) دید؛ ولی آوازه حرکت مردم شیراز به دیگر شهرها رسید. تعطیلی بازار تهران و اعتراضات علماء قم و تبریز به این موضوع، باز هم با دستگیری دو تن از علماء تبریز( سید ابوالحسن انگجی و آیت الله آقا میرزا صادق آقا) همراه بود.
علماء مشهد( آقازاده فرزند ملا محمد کاظم خراسانی، آیت الله سید یونس اردبیلی و آیت الله حاج آقا حسین قمی) در منزل آیت الله سید یونس اردبیلی گرد هم آمده و با مقامات بلند پایه در تهران تماس برقرار کردند. بی اثر ماندن این اقدامات سبب حرکت آیت الله قمی به سمت تهران شد. هدف وی از این سفر مذاکره با رضا شاه در رابطه با جلوگیری از اقدامات دولت بود. آیت الله قمی به تهران رفت و بدون اینکه با شاه ملاقاتی نماید دستگیر و به عتبات تبعید گردید. رضا شاه که تصور می‌کرد جنبش مردم مشهد نیز با دستگیری یکی از علماء آنجا پایان می‌پذیرد، ناگهان با اعتراض وسیع و گسترده مردم مشهد مواجه شد. منزل آیت الله سید یونس اردبیلی دیگر گنجایش پذیرش جمعیت را نداشت.
به دستور علماء مردم به صحن و بارگاه امام رضا( ع) رفته و در آنجا اجتماع نمودند. آنها با ارسال تلگرافی به دربار خواهان آزادی آیت الله قمی و بازگشت ایشان به مشهد و لغو استعمال اجباری کلاه شاپو شدند. سازماندهی مناسب، هماهنگی علماء و مردم با یکدیگر، شرکت بسیار فعال مردم مشهد و روستاهای اطراف( و به خصوص ایل بربری) در این اعتراض همگانی، از جمله عوامل گسترده شدن هر چه بیشتر این قیام به شمار می‌آیند. در مقابل این حرکت، رضا شاه که جز تربیت نظامی و خلق و خوی قزاق‌های تزاری چیز دیگری را در زندگی نیاموخته بود، دستور حمله نظامیان به مردم را صادر نمود. نخستین بار در روز جمعه 20 تیر ماه در فلکه صحن نظامیان به مردم حمله کردند. عکس‌العمل بسیار شورانگیز و حماسی مردم، نظامیان را وادار به عقب‌نشینی نمود. پس از آن، مردم نیز در صحن و سپس مسجد گوهرشاد تحصن کردند. با رسیدن خبر این واقعه به تهران رضا شاه دستور قتل عام را صادر نمود. در اجرای این دستور، در نیمه شب یکشنبه 22 تیر 1314، نیروهای نظامی که مسجد را در محاصره خود داشتند، با تمام قوا به متحصنین حمله کرده و در طول کمتر از سه ساعت، هزاران نفر از آنها را به شهادت رساندند.
پس از اینکه کشتار تمام می‌شود، شاید تعداد کشته‌ها از پنج هزار بیشتر بوده است؛ چهار روز تمام درب مسجد بسته می‌شود. به گفته بعضی از مردم، سه چاه در خیابان سفلی در پایین خیابان مشهد کنده بودند که جنازه‌ها را کامیون کامیون می‌آوردند و در این چاه‌ها خالی می‌کردند. در زمان خالی کردن صدای کشته‌ها می‌آمد یعنی عده‌ای از آنها زخمی و زنده بودند. روز بعد این واقعه فعالیت ماموران شهربانی برای دستگیری عاملان قیام و کسانی که جان سالم به در برده بودند، آغاز گردید. عده بسیاری دستگیر شده و در دادگاه‌های فرمایشی که در تهران و مشهد تشکیل گردید به اعدام یا زندان محکوم گشتند.
منبع:
1- قيام گوهرشاد/ تاليف سينا واحد.- تهران: وزارت ارشاد اسلامي، ‎۱۳۶۱.  
2- واقعه خراسان/ به کوشش مسعود کوهستاني‌نژاد.- تهران: سازمان تبليغات اسلامي، حوزه هنري، ‎۱۳۷۵.