خبرنگاری از دیروز تا امروز؛ به روایت بزرگترین آرشیو مطبوعاتی شرق کشور
خبرنگاران در طول تاریخ همواره در وسط میدان بودند. حال چه میدان جنگ، چه میدان مطالبات اقتصادی، چه عرصه فرهنگ و... . برای اثبات این ادعا به سراغ بزرگترین آرشیو مطبوعاتی شرق کشور رفتم: «آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی». ابراهیم حافظی، رئیس اداره مطبوعات آستان قدس رضوی، به گرمی از این حضور استقبال می‌کند و الحق و الانصاف که اطلاعات دقیق و کاملی را در اختیارم می‌گذارد.
حافظی از پیشینۀ خبر و روزنامه‌نگاری در ایران بر اساس نشریات موجود در این آرشیو می‌گوید؛ آرشیوی که در نوع خود بی‌نظیر است و بسیاری از مطبوعات و نشریات تک‌نسخه را در خود جا داده است: از اولین روزنامه فرانسوی‌زبان ایران با نام «اکودوپرس» و تنها نسخه دست‌نویس «وقایع اتفاقیه» تا نشریه‌های «نامه حقیقت»، «نامه آزادیستان»، «وقایع عدلیه»، «مهر منیر» و بسیاری از نفایس مطبوعات دورۀ قاجار که برخی شماره‌های آن منحصراً در آرشیو آستان قدس رضوی موجود است: مانند روزنامه ادب چاپ مشهد، روزنامه عراق و حتی برخی از مطبوعات چاپ شده در دورۀ مشروطه.
سابقه خبرنگاری در روزنامه نگاری ایران بر اساس موجودی گنجینه رضوی
«جارچیان و چاپارها را باید پیشگامان حوزۀ خبر و خبررسانی معرفی کرد. جارچی‌ها در کوچه‌ها و محله‌ها با صدای بلند، خبر یا اتفاق مهمی را که در شهر یا کاخ‌های حکومتی رخ می‌داد، به اطلاع مردم می‌رساندند.» این را حافظی می‌گوید. از او راجع به اولین خبرنگاران می‌پرسم که می‌گوید: «مورخان از ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی صاحب کتاب «تاریخ بیهقی» در قرن پنجم، به عنوان اولین خبرنگار ایرانی نام می‌برند که دلیل آن دقت او در ثبت جزئیات و ارائه تصویر دقیق از وقایع بوده که به شیوه خبرنگاری امروز نزدیک است.»
اما سال 1253 قمری در دورۀ پادشاهی محمدشاه قاجار به همت میرزا صالح شیرازی برای اولین بار، ایران به جرگه چاپ مطبوعات در دنیا پیوست. او روزنامه «کاغذ اخبار» را منتشرکرد و امیرکبیر هم 15 سال بعد به طور رسمی روزنامه‌نگاری را در ایران کلید زد و دستور انتشار«روزنامه وقایع اتفاقیه» را در تهران صادر کرد و به طور منظم از این تاریخ روزنامه‌ها در ایران به چاپ رسیده‌اند.
حافظی می‌گوید بر اساس روزنامه‌هایی که از قدیم در این آرشیو موجود است، درگذشته، روزنامه‌نگار هم نقش پدید آوردن خبر را به عهده داشته و هم نوشتن مطالب علمی و مقاله؛ مثلاً ادیب‌الممالک، مدیر روزنامه ادب، نویسندۀ بسیاری از مطالب این روزنامه بوده است؛ اما گویا این رَویه در وقایع اتفاقیه به گونۀ دیگری رقم خورده است.
حافظی در این ارتباط می‌گوید: روزنامه وقایع اتفاقیه، اولین روزنامه رسمی ایران، از خبرنگار به مفهوم امروزی بهره نبرده است. این روزنامه چون به صورت دولتی اداره می‌شد، بسیاری از ارکان دربار و دولت ابلاغیه داشتند که گزارش‌ها و رویدادهای داخلی دربار، دولت و مملکت را برای روزنامه بفرستند و روزنامه نیز در شمارۀ هفته بعد، خلاصه‌ای از اخبار دریافتی را چاپ می‌کرد. در سرتاسر روزنامه وقایع اتفاقیه که 10 سال چاپ شده، واژۀ خبرنگار به چشم نمی‌خورد و با توجه به عدم آشنایی کامل دست‌اندرکارانِ این روزنامه با مسائل روزنامه‌نگاری، شیوه‌هایی در درج اخبار به کار رفته که تا آغاز مشروطه در سال 1285 شمسی و رونق روزنامه‌های غیرِدولتی ادامه دارد.
چاپارها و خبرنگاری
اما چاپارها، خبررسان‌های ویژه‌ای در آن دوران بودند که ترکیب آنها با سبک روزنامه نگاری وقایع اتفاقیه، خروجی جالبی داشته است. حافظی به خبر دریافتی از یک چاپار در اولین شمارۀ وقایع اتفاقیه اشاره می‌کند که محتوا و سبک نگارش آن جالب و خاص به نظر می‌رسد: «چاپار خراسان که روز بیست‌ونهم ربیع‌الاول پیشتر آمد، اخبار تازه در آنجا نیست و کمال امنیت در آنجا است مگر اینکه کدخدایان سرخس رفته‌اند که گرویها و اسرایی که دارند بیاورند و قشون هم در بیرون شهر اردوی حاضر دارندکه اگر از آنها اعمال شود مامور شوند.»
کم‌کم حضور خبرنگاران و رسمیت پیدا کردن آنها را می‌توان در روزنامه‌ها مشاهده کرد. نمونه‌اش روزنامه ایران که در سال 1288 قمری در برخی وزارتخانهها خبرنگارانی داشت که مرتب اخبار جدیدآن حوزه را برای چاپ به روزنامه می‌سپردند و اخبار هر وزارت‌خانه، زیر ستون مربوط به همان نهاد درج می‌شد. از سوی دیگر، دیپلمات‌های ایرانی در خارج کشور، به صورت مرتب برخی روزنامه‌های آن نواحی را جمع‌آوری می‌کردند و برای روزنامه‌های حکومت قاجار در تهران و تبریز ارسال می‌کردند که به استناد آنها مترجمان روزنامه، مطالبی را با گزینش دستگاه حکومتی و حتی بعضاً با نظر و تأیید شاه مملکت ترجمه می‌کردند و در روزنامه به چاپ می‌رساندند.
حافظی باز هم به استناد روزنامه‌های دیدنی آرشیوش می‌گوید: در ابتدای مطالبی که از روزنامه‌های خارجی ترجمه شده چنین جملاتی آمده است: «خبر آخر که از شهر لندن رسید» یا «در یکی از روزنامه‌های چاپ پورتوقال آمده است».
استخدام خبرنگار
در دوره مظفری روزنامه‌های غیردولتی پدید آمدند و افرادی هم به عنوان خبرنگار استخدام شدند و حتی در برخی شهرها خبرنگاران به صورت رسمی خبرها را برای روزنامه‌هایی چون «تربیت» و «آزاد» و «ادب» می فرستادند. حافظی به تعابیر جالب روزنامه‌ها از «خبرنگار» هم اشاره می‌کند و می‌گوید: روزنامه تربیت از خبرنگاران به عنوان «وقایع‌نگار» نام می برد؛ مثلاً در شماره 201 خود می‌نویسد: «وقایع‌نگار تربیت، از بارفروش، نرخ اجناس آن ولایت را نوشته...» یا در شماره 203 به نقل از وقایع‌نگار رشت، شرح مفصلی از نظم و انتظام امور حکم‌رانی گیلان را نوشته است.
در دورۀ مشروطه، روزنامه‌ها توسعه یافتند و روزنامه‌نگاران بسیاری وارد عرصه شدند. در این زمان خبرنگاران نیز در بخش‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به روزنامه‌ها پیوستند که مطالب تحلیلی و خبری بسیاری را به چاپ می‌رساندند و حتی خبرنگاران افتخاری واستخدامی در ادارات و وزارتخانهها، شروع به فعالیت کردند.
اولین خبرنگار زن ایرانی
استاد سیدفرید قاسمی، پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران، اولین روزنامه‌نگار و خبرنگار زن ایران را اشرف‌السلطنه (عزت ملک خانم) همسر اعتمادالسلطنه، اولین وزیر انطباعات ایران، معرفی کرده است. حافظی این را هم می‌گوید که اشرف‌السلطنه فعالیت‌های مطبوعاتی زیادی به همراه همسرش داشته و منابع مکتوب بسیاری را هم وقف کتابخانه آستان قدس رضوی کرده است.
در حال حاضر با گذشت بیش از 185 سال از آغاز روزنامه‌نگاری در ایران، هزاران عنوان مجله و روزنامه چاپ شده است که حاصل قلم روزنامه‌نگاران و خبرنگاران به نامی چون اعتمادالسلطنه، محمدتقی بهار(ملک الشعرا)، علی‌اکبر دهخدا، ذکاءالملک فروغی، ادیب‌الممالک فراهانی، ناظم‌الاسلام کرمانی و صدها نویسنده است که آثار و نوشته‌های ارزشمندی از خود به جای گذاشته‌اند اما رئیس اداره مطبوعات آستان قدس رضوی با خیل عظیمی از روزنامه‌های تاریخی که مطالعه کرده، معتقد است: «سبک‌های روزنامه‌نگاری و ارائه خبر در روزنامه‌های ”صوراسرافیل“، ”حبل‌المتین کلکته“، ”اختر استانبول“، ”ادب“، ”نوبهار“ و ده‌ها عنوان دیگر برای همیشه در خاطر خواهد ماند.» درست مانند آخرین خبر مخابره شده از شهیدمحمود صارمی: «...به من بگویید که چه وظیفه‌ای... .»
