14مرداد/صدور فرمان مشروطیت

اما نه تنها به قول خود عمل نکرد، بلکه تظاهر کنندگان را در فشار گذاشت و در نتیجه این عهد شکنی بر دامنه جنبش مردم افزوده شد و کار به زد و خورد کشید.  سال بعد - در 23 جمادی الاول 1324 ه.ق. - بازارها بسته شد و علما به قم مهاجرت کردند (هجرت کبری) و عاقبت سه روز بعد، گروهی از مردم تهران در سفارت انگیس متحصن شدند. نهضت به تبریز و اصفهان و شیراز هم گسترش یافت. عین الدوله استعفا کرد و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله "با رویی نرم و دم گرم" به جای او آمد. علما به شهر برگشتند و شاه، که از هیجان مردم به وحشت افتاده و احساس خطر کرده بود، خواهی نخواهی در 14 جمادی الاخر سال 1324 ه.ق. به صدور فرمان مشروطیت و تأسیس مجلس شورای ملی، مرکب از برگزیدگان ملت، تن داد. حقیقت آنکه مظفرالدین شاه با همه بیکارگی و درماندگی مرد پاکدل و کم آزاری بود و خود از ته دل مشروطه را میخواست و آرزومند استقرار آن بود. هر چه بود فرمان مشروطه را داد و از این نام خود را در تاریخ به نیکی جاودان ساخت. با اعطای مشروطیت، بست نشینی متوقف گردید و روحانیان، که ایران را ترک کرده و عازم خاک عثمانی شده بودند، با استقبال باشکوهی مراجعت کردند. مجلس یکم در 18 شعبان 1324 هـ. ق. با حضور شاه در کاخ گلستان گشایش یافت و در آخرین روزهای زندگی مظفرالدین شاه (14 ذیقعده 1324 ه. ق.) پنجاه و یک اصل قانون اساسی به امضای شاه رسید. مظفرالدین شاه روز 24 ذیقعده 1324 ه.ق. درگذشت و محمدعلی میرزا در ماه ذیحجهً همان سال به جای پدر نشست.
حاشیه های صدور فرمان مشروطیت
14 مرداد مصادف با سالروز صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین  شاه قاجار است. در واقع فرمان مشروطه دستور تشکیل مجلس شورا در ایران و ثمره تلاش‌های آزادیخواهان وطن برای رهایی از استبداد مطلق شاهنشاهی است.  در حاشیه این واقعه مهم تاریخ موارد زیر خواندنی است:
1-علما در اعتراض به تعلل شاه و صدر اعظم در تاسیس عدالتخانه که از خواسته‌های علما در مهاجرت اول به شهر ری و تحصن در شاه عبدالعظیم بود، به قم مهاجرت کردند. عده ای از کسبه و اصناف آزادیخواه نیز پناهنده شدن به سفارت انگلستان را برای عملی شدن خواسته‌های خود انتخاب کردند.
2- اهم درخواست‌های متحصنین عبارت بود از : عزل عین الدوله از صدارت، مجازات قاتلین شهدای وطن، بازگشت دادن علما از قم و عودت دادن تبعید شدگانی چون حاج میرزا حسن رشدیه و دیگران به تهران و مهم‌تر از همه تاسیس دارالشورای ملی. لازم به ذکر است در مهاجرت اول، صحبت از تاسیس عدالتخانه بود و حرفی از دارالشوری به میان نیامده بود در حالی که در مرحله دوم صرفا هدف، تاسیس دارالشوری ملی بود.
3-با طولانی شدن تحصن در سفارت انگلیس، این کشور رسماً به میانجیگری برخاست و از دولت ایران خواست که به درخواست‌های مردم پاسخ دهد و شورش را بخواباند.
4- مظفرالدین شاه که مدتها به علت بیماری در کاخ صاحب قرانیه بستری بود و از حقایق بی اطلاع مانده بود، به سرعت در جریان قرار گرفت.
5- با وخیم شدن اوضاع عین الدوله خود شخصا از صدارت، کناره گیری کرد.
6- سرانجام روز چهاردهم جمادی الثانی 1324 قمری مطابق با 14 مرداد 1285 شمسی مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را صادر کرد.
7- فرمان به خط احمد قوام السطنه نوشته و ممهور به مهر مظفرالدین شاه شد.
8- خطاب فرمان به صدراعظم جدید یعنی میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله است که خود در تهیه آن و راضی کردن شاه به امضای آن کوشش کرده بود.
9- تاریخ صدور فرمان مشروطیت مقارن با روز تولد مظفرالدین شاه بود. پناهندگان سفارت به عنوان سپاسگزاری از شاه در جشن تولد او در دربار شرکت کردند.
10- فرمان مشروطه از سوی مظفرالدین شاه دو بار صادر شد. چون در فرمان مشروطیت با ذکر عبارت «شاهزادگان قاجاریه و علماء و اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف» ذکری از دیگر طبقات مردم  مانند کشاورزان و کارگران که اکثریت مردم ایران بودند، به میان نیامده بود، به در خواست نمایندگان پناهندگان در سفارت، فرمان دیگری صادر شد که در این فرمان عبارت «منتخبین ملت» جایگزین شد و نیز به جای «مجلس شورای ملی» از "مجلس شورای اسلامی" نام برده شده است.
11- صدور فرمان مشروطیت و تغییر رژیم سیاسی ایران که طی یک نهضت و انقلاب آرام صورت پذیرفت، شور و هیجان فوق العاده در میان آزادیخواهان و ملیون و مشروطه طلبان به وجود آورد. پناهندگان سفارت انگلیس از آنجا خارج شدند و روحانیون و علما در میان استقبال پر شور مردم از قم به تهران بازگشتند و دو شبانه روز سراسر تهران غرق در جشن و سرور و شادمانی بود.
12- مظفرالدین شاه 24 ذی قعده 1324، تقریبا دو ماه  بعد از صدور فرمان مشروطیت و 10 روز پس از امضای قانون اساسی در گذشت.
منبع:
1-شيخ فضل‌الله نوري و مشروطيت (روياروئي دو انديشه)/ تاليف مهدي انصاري.- تهران: اميرکبير، ‎۱۳۶۹.
2-سایت تبیان