10آذر/ شهادت آیت الله سید حسن مدرس ( 1316ه.ش)

مدرس برای تحصیل مدتی به اصفهان رفت. در سال 1311 وی برای تکمیل تحصیلات عالیه خود به نجف اشرف رفت. در نجف به خدمت آیه الله حاجی میرزا حسن شیرازی رسید و از جلسات درس دیگر اساتید بهره جست تا پس از هفت سال تلاش به درجه اجتهاد نایل گردید و بالاخره در سال 1324، در سن 37 سالگی به اصفهان مراجعت کرد.
اگر چه زندگی ساده و بی‌آلایش مدرس مخارج سنگینی را به دنبال نداشت اما او از کودکی برای تامین مخارج زندگی خود کار می‌کرد و خرج خود را از راه کسب حلال فراهم می‌نمود. وقتی در اصفهان مشغول تحصیل علوم مذهبی بود کمتر از شهریه معمول که طلاب از سوی مراجع تقلید دریافت می‌نمایند استفاده می‌کرد. او بیشتر در روزهای تعطیل به کار بنائی می‌پرداخت و با دستمزد کارگری خود روزگار می‌گذراند.
وقتی در سال 1324 حکومت مشروطه توسط مظفر الدین شاه در ایران به رسمیت شناخته شد، در اکثر نقاط کشور هرج و مرج وجود داشت؛ اصفهان هم از این نابسامانی‌ها بی‌بهره نبود. در چنین موقعیتی مرحوم شهید مدرس به کمک حاج آقا نور الله مسجد شاهی با تشکیل یک انجمن ولایتی فعالیت سیاسی خود را آغاز کرد. وی با کمک نیروهای مسلح بختیاری در مقابل اقبال الدوله حاکم اصفهان به مبارزه پرداخت. در سال 1327 دوره دوم مجلس شورای ملی تشکیل شد و مرحوم مدرس به عنوان یک نفر از پنج عالم مجتهد به انتخاب علما و مراجع به مجلس راه یافت. مهمترین اقدام مدرس در این دوره از مجلس، مخالفت او با اولتیماتوم روسیه بود.
دوره سوم مجلس شورای ملی با کشمکش‌ها روبرو بود که سرانجام گروهی از وکلا با پیشنهاد آیه الله مدرس یک دولت موقت تشکیل دادند. در دوره چهارم مدرس به عنوان نایب رئیس مجلس انتخاب شد و در این دوره قوام السلطنه به عنوان رئیس الوزراء از مجلس رای اعتماد گرفت. در کابینه قوام السلطنه رضا خان با لقب سردار سپه وزارت جنگ را به عهده داشت.
دوره پنجم مجلس در بهمن ماه 1302 افتتاح شد. در دوره پنجم بیشترین تلاش مدرس جلوگیری از دسیسه رضا خان است. رضا خان با طرح رژیم مشروطه به جمهوری در صدد بود تا حکومت قاجار را منقرض و خود زمام امور را به دست گیرد. بالاخره مجلس پنجم در شرایطی به کار خود پایان داد که سلسله پهلوی به جای قاجاریه به رسمیت شناخته شده بود. انتخابات دوره ششم مجلس با نفوذ کامل رضا خان برگزار گردید. در این دوره مدرس و دو سه نفر از طرفداران او در اقلیت محض بودند.
در انتخابات دوره هفتم از انتخاب شدن مدرس جلوگیری به عمل آمد به طوری که می‌گویند اگر کسی اسم مدرس را در برگه انتخابات می‌نوشت او را توبیخ می‌کردند.
غروب روز دوشنبه 16 مهر ماه 1307 این عالم بزرگوار را از داخل منزل دستگیر کرده و در شش فرسخی مشهد، مدرس را در یکی از روستاهای اطراف در اطاقی زندانی نمودند. بدین وسیله صدای رسای مردی عالم و آگاه را در اطاقی به بند کشیدند و ملت ایران را از برکات وجود گرانقدر او محروم ساختند.
شهید مدرس حدود 9 سال در خواف زندانی بود. در این مدت او هرگز قادر به ادامه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی نبود بیشتر اوقات خود را به عبادت می‌گذرانید. شهربانی برای مخارج آیه الله مدرس ماهیانه 150 ریال تعیین کرده بود. این سید بزرگوار که اکثر روزها را روزه داشت و به حداقل خوراک و پوشاک قناعت می‌کرد، توانست پس از چند سال از محل پس‌انداز همین مبلغ ناچیز آب انباری برای استفاده مردم در شهر خواف بسازد.
رضا خان که همواره از وجود آیت الله مدرس وحشت داشت و حتی تاب تحمل او را در گوشه زندان، آن هم در شهری دور افتاده از مرکز را نداشت سرانجام کمر به قتلش بست و او را روانه کاشمر نمود. حضور مدرس در کاشمر چندان طولی نکشید، در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان این عالم بزرگ توسط چند نفر از عمال رژیم در زندان به شهادت رسیدند. امروزه مزار آن عالم ربانی در کاشمر زیارتگاه عموم مردم مسلمان است.
منبع: انديشه جاويد/ تهيه‌کننده علي ثقفي.- [تهران]: موسسه انتشارات هاد، اميري، ‎۱۳۷۳.