کسوف و خسوف از روزنۀ ابزار نجومی قدیمی

به گزارش گنجینۀ رضوی، مسئول گنجینۀ نجوم موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی از وجود ابزارهای نجومی قدیمی و همچنین ذات‌الحلق و ساعت نجومی قدیمی، وسیله‌ای برای پیش‌بینی زمان کسوف، در این گنجینه خبر داد. عبدالحسین ملک‌جعفریان تصریح کرد: ذات‌الحلق موجود، در ارتفاع 68 سانتی‌متر با پایه، قطر 59سانتی‌متر و جنس برنج و فولاد در سال 1957 میلادی ساخته شده و در سال 1361 شمسی به دست دکتر سیّدجلال‌الدین تهرانی وقف موزه آستان قدس رضوی شده است.
وی در این خصوص گفت: ذات‌الحِلَق از مهمترین وسایل نجوم در قدیم به شمار می‌رود که از تعدادی حلقه تودرتو تشکیل شده که هر حلقه نماینده یکی از اجرام سماوی و مسیر حرکت سالیانه آن است.

ملک‌جعفریان افزود: ذات‌الحلق علاوه بر رصد ستارگان و تعیین مختصات آنها، مسائل دیگر نجومی از جمله تبدیل مختصات افقی، استوایی و دایره البروجی به یکدیگر را نیز حل می‌کرده است و یکی از کارکردهای مهم آن پیش‌بینی زمان کسوف در زمان‌های گذشته بوده است. وی با بیان اینکه تعداد حلقه‌های معمول این وسیله بنا به کاربرد از پنج تا نُه حلقه متغیر است، اظهار داشت: ذات الحلق موجود از 15 حلقه تشکیل شده است.
وی در خصوص ساعت نجومی متصل به این ذات‌الحلق بیان کرد: ساعت نجومی که به وسیله چند چرخ‌دنده به ذات‌الحلق نصب می‌شود به تناسب زمان طی شده، حلقه‌ها را به حرکت درمی‌آورد که نماینده شکل وضعی آن‌ها نسبت به زمین است. ملک‌جعفریان اضافه کرد: این ساعت قدیمی با قدمت 150سال، توسط یک اَخترشناس و ساعت‌ساز مشهور بلژیکی به نام لویی زیمر (1888 تا 1970م.) در شهر لیه واقع در استان آنتوئر کشور بلژیک در سال 1957میلادی بازسازی و مرمت شده است.

مسئول گنجینۀ نجوم موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی همچنین از وجود مجموعه‌اي از انواع دیگر ابزارآلات نجوم مانند اسطرلاب، قبله‌نما و قطب‌نما، تلسکوپ،كره‌های آسمانی و جغرافیایی، تئودوليت، سکستانت، مدل حركت زمين، ماه، خورشيدو انواع دوربين‌های دو چشمي و تک چشمی در این گنجینه سخن گفت و اظهار داشت: تلسکوپ شکستی از جنس برنج با طول 91سانتیمتر و طول لوله 3/82 سانتی‌متر و قطر عدسی شیء 1/9 سانتی‌متر که به دست شوالیۀ عینک‌ساز در لندن ساخته شده یکی از این ابزار است که از قابلیت‌های آن رصد پدیده‌های نجومی مانند کسوف و خسوف است.
وی همچنین از تلسکوپ انعکاسی (بازتابی مدل گریگوری) متعلق به اواخر قرن 18میلادی در پاریس نام برد و گفت: این  تلسکوپ به طول 79سانتی‌متر، طول لولۀ 7/68 سانتی‌متر، ارتفاع پایه 42 سانتی‌متر و قطر عدسی چشمی: 5/3 سانتی‌متر از برنج ساخته شده که سیدجلال‌الدین تهرانی آن را وقف موزۀ رضوی کرده است.

گفتنی است گنجینه نجوم موزۀ مرکزی آستان قدس رضوي با وسعت حدود 400 متر مربع واقع در صحن کوثر حرم مطهرامام رضا(ع)، عنوان اولین موزۀ علوم ایران را دارا است که در سال 1378 شمسی افتتاح شده است. بسیاری از آثار این گنجینه توسط مرحوم دکتر سيدجلال‏الدين تهراني(1278-1366 خورشيدي) به آستان قدس رضوی وقف شده است. از اشيای شاخص این مجموعه، دو اسطرلاب مسطح و يك اسطرلاب كروي مربوط به دوره صفوی است که توسط استادان مشهور این دوره ساخته شده است. همچنین یک حلقه کریمه یا اسطرلاب چوبی و حلقوی ساخت استاد محمدباقر و یک اسطرلاب شبیه‌سازی شده بر اساس اسطرلاب استاد محمد مقيم اليزدي از دیگر ابزار نجومی شاخص این موزه است.

لازم به ذکر است، دوشنبه 24آذرماه، تنها کسوف کامل خورشید در سال 2020 رخ داد. این پدیده از اقیانوس آرام آغاز شد و پس از طی کردن کشورهای شیلی و آرژانتین در آمریکای جنوبی، گرفت کامل در آب‌های اقیانوس اطلس به پایان رسید. این پدیده در آسمان ایران قابل مشاهده نبود.