یکصدوپانزده سال تاریخ مطبوعات زنان از مشروطیت تا کنون
یکصد و پانزده سال تاریخ مطبوعات بانوان، بخشی از داشته‌های ارزشمند این مجموعه به شمار می رود که اولین‌های مطبوعات بانوان ایران از دوره مشروطیت تا کنون را شامل می‌شود.
آنچه بدان اشاره خواهد شد ماحصل تورق مطبوعات بانوان موجود در مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی است.
مطبوعات زنان در آرشيو آستان قدس
در آرشيو مطبوعات آستان قدس رضوي تعداد 153 عنوان نشريه درباره زنان فهرست شده كه 33 عنوان آن قبل از انقلاب اسلامی و 120 عنوان آن پس از انقلاب اسلامي منتشر شده است که از این مقدار 75 درصد آن توسط زنان منتشر شده است.
این نشریات در حوزه‌های موضوعی زن و خانواده، زن و انقلاب اسلامی، زن و حقوق و آموزش، زن و هنر، زن و بهداشت، زن و سیاست، زن و اقتصاد، زن و دفاع مقدس، زن و اسلام طبقه بندی و مستندسازی شده‌اند.
80 درصد این نشریات در تهران و در رده‌های بعد مشهد، قم، اهواز و یزد به چاپ رسیده است. نشریاتی به زبان‌های غیر فارسی نیز از کشورهای آمریکا، عراق و عربستان در این مجموعه آرشیو شده است.
در میان این مجموعه اولین روزنامه مربوط به زنان به نامDaily Mirror نیز به چشم می‌خورد که در سال 1904 در انگلستان چاپ و منتشر شده است.
مطبوعات راهی برای دفاع از حقوق بانوان
بنا به گفته ابراهیم حافظی؛ رئیس اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، پيش از دوره مشروطيت، در ايران اثرى از نشريات زنانه نیست، اما نوشته‌هایی درباره آنها در نخستین روزنامه ایران یعنی «روزنامه وقایع اتفاقیه» دیده می‌شود.
برخی از اخبار روزنامه‌های اولیه به ویژه در خارج کشور نظیر روزنامه «حبل المتين كلكته» و «اختر» سعی در بالابردن عزت نفس و تعالی زنان داشته که بر این اساس نشریات تخصصي زنان يكي پس از ديگري به بهانه دفاع از حقوق آنان منتشر شدند.
فعالیت تخصصی زنان در عرصه مطبوعات
با استقرار مشروطيت در سال 1324 قمری بيشتر فعاليت زنان در زمينه آموزش و پرورش و ايجاد مدارس دخترانه در سراسر كشور مصروف شد و این امر پایه روزنامه نگارى زنان در ايران را بنیان نهاد.
حافظی به انتشار اولين نشريه تخصصى بانوان ايران در 10رمضان 1328 قمری یعنی 75 سال پس از انتشار نخستين نشريه در ایران با نام «دانش» اشاره دارد که توسط خانم کحال منتشر شد.
اين نشريه که به صورت هفتگي در قطع وزيري و با چاپ سربي منتشر شده است اين گونه خود را معرفي مي‌كند: «روزنامه‌اي است اخلاقي، علم خانه‌داري، بچه‌داري، شوهرداري، مفيد به حال دختران و نسوان و به كلي از پليتيك و سياست مملكتي سخن نمي‌راند.»
نشریه «دانش»، به مردان اينگونه تكليف می‌کند: «بر آقايان محترم فرض است كه اين جريده را هر هفته براى خانم‌هايى كه سواد ندارند، بخوانند تا آنها نيز از اين فيض محروم نمانند بلكه همين معنى سبب شود كه تحصيل سواد نيز بفرمايند.»
دومین نشریه ویژه زنان در ایران با نام «شكوفه» چاپ شد. این روزنامه هفتگی در سال 1330 قمري توسط مريم عميد سنايي «مزين السلطنه» منتشر شده است. «شکوفه» اولين روزنامه رسمي است كه توسط بانوان براي بانوان چاپ می‌شد.
نخستین روزنامه نگار زن در ایران
مجله «زبان زنان» که توسط صديقه دولت آبادي در سال 1337 قمري در اصفهان منتشر شد اولین نشریه‌ای است که از نام زنان در عنوان آن استفاده شده و اخبار و مقالات مربوط به زنان درآن به چاپ رسیده است.
همچنین محققان ایرانی معمولا از بی‌بی خانم استرآبادی به عنوان یکی از نخستین زنان روزنامه نگار ایرانی یاد می‌کنند که در زمان مشروطه در روزنامه‌های «حبل المتین»، «تمدن» و نشریه «مجلس» مقاله می‌نوشت و مقالات او عمدتاً بر آموزش دختران تمرکز داشت.
مطبوعات زنان از1310 تا1357
حافظی،«پیک سعادت نسوان» را آغازگر نشریات زنان در دوره پهلوی عنوان می‌کند که به مدیریت روشنک نوع دوست در رشت چاپ می‌شد.
وی می‌افزاید: در دوره پهلوی اول تنها هفت عنوان نشریه تخصصی زنان در شهرهای رشت، شیراز، بوشهر و تهران منتشر شده و در دوره پهلوی دوّم، 37 عنوان نشریه تخصصی زنان منتشر شده است.
در طول سال‌های 1310 تا 1320 شمسی تنها دو نشریه «دختران ایران» و «نامه بانوان» در شیراز و تهران انتشار یافت. پس از سقوط رضا شاه، مطبوعات زنان به ویژه تا کودتای مرداد 1332 گسترش یافت. مجله‌های «عالم زنان»، «زن امروز» ، «بانو»، «ندای زنان» «جهان زنان» و «حقوق زنان» در این دوره چاپ شده‌اند.
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 چاپ نشریات ویژه زنان اوج می‌گیرد و طی سال‌های 1358 تا 1360 بیشتر نشریات محور سیاسی به خود می‌گیرند که از طول عمرکمتری برخوردارند. نشریات مذهبی در همین سال‌ها مثل «زن مسلمان»، «الثائره»، «نهضت زنان مسلمان»، «نرجس»، «راه زینب» برای اولین بار چاپ شدند.
فراز و نشیب های مطبوعات بانوان در 115 سال فعالیت
در طول حيات صد و پانزده ساله مطبوعات زنان، فراز و نشيب‌هاي بسياري بر آنها گذشته است. انتشار 10 عنوان نشريه ويژه زنان در دوره قاجار كه همه آنها در دوره احمدشاه و همزمان با مشروطيت منتشر شده و انتشار 57 عنوان در دوره پهلوي نشان دهنده فعاليت‌هاي روزنامه نگاران زن در قبل از انقلاب اسلامي براي ورود به عرصه‌هاي اجتماعي، سياسي و فرهنگي است.
پس از انقلاب اسلامي در سال 1357 نشريات زنان چه آنها كه از قبل باقي مانده بودند و چه نشريات جديد همه حال و هواي سياسي و انقلابي داشتند. در چهل و سه سال گذشته بالغ بر 170 عنوان نشريه ويژه زنان در ايران منتشر شده است كه اوج رشد آن از دهه 70 و بعد آن بوده است.
آرشیو مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با بیش از 2 میلیون نسخه نشریه چاپ شده در 180 سال اخیر یکی از غنی‌ترین مراکز مطبوعاتی ایران را به خود اختصاص داده که محققان می‌توانند با مراجعه حضوری به این مرکز از خدمات مختلف آن استفاده کنند. همچنین نشریات قدیمی از طریق کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی به صورت آنلاین قابل مشاهده است که به صورت منظم در حال روزآمدسازی است.