میراث رضوی و ثبت ملی

اما موضوعی که نباید فراموش کرد اهتمام به ثبت ملی میراث ملموس و ناملموس بارگاه منور رضوی است به همین بهانه پای صحبت‌های راحله یگانه کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی و کارشناس توسعه و ترویج میراث ناملموس موزه های آستان قدس رضوی نشستیم.
آنچه می خوانید ماحصل این گفتگو است:

ثبت ملی چیست؟
آثار ملی، مجموعه‌ای از آثار تاریخی ایران است که به سبب قانون حفظ آثار ملی مصوبه ۱۳۰۹ مجلس شورای ملی به‌طور رسمی ثبت شده‌اند. طبق این قانون «کلیه آثار صنعتی و ابنیه و اماکنی که تا اختتام دوره سلسله زندیه در مملکت ایران احداث شده، اعم از منقول و غیرمنقول، با رعایت ماده سه این قانون می‌توان جزء آثار ملی ایران محسوب داشت و در تحت حفاظت و نظارت دولت می‌باشد». پس از ۲۵ سال، در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با ثبت کاخ گلستان، ممنوعیت ثبت آثار مربوط به قاجاریه و پس از آن عملاً برداشته شد. فهرستی رسمی از این آثار با نام «فهرست آثار ملی ایران» منتشر شده ‌است.
فرایند ثبت در فهرست آثار ملی پنج مرحله دارد، یک اثر باید دارای حداقل یکی از چند مشخصه اصلی باشد:
*  اثر نشان دهنده مقطعی از تاریخ ملی یا بین‌المللی با بار غنی فرهنگی و تاریخی باشد.
*  اثر متعلق یا در ارتباط با شخصیت‌های برجسته تاریخ کشور یا نشانگر گوشه‌ای از زندگی، فعالیت یا آثار آنان باشد.
*  اثر در سطح ملی یا بین‌المللی شاخص یک مبدأ تاریخی یا نقطه عطف در تاریخ انسان یا دست ساخته‌های او یا حرکتی تاریخی باشد.
*  اثر در سطح ملی یا بین‌المللی حاوی اطلاعات جامعی از تاریخ و معارف انسانی، فرهنگ و تمدن بشری تاریخ علوم و فنون هنرها باشد یا نقش تعیین‌کننده ای را در این زمینه ایفا کند.
*  اثر نزد عامه مردم و عرف مورد احترام یا توجه خاص باشد.
طبق قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی مصوب سال ۱۳۶۷ و قانون مجازات اسلامی ایران در خصوص آثار تاریخی، وظیفه تشخیص آثاری که قابلیت حفظ و نگهداری و ثبت در فهرست آثار ملی کشور را دارا هستند بر عهده سازمان میراث فرهنگی کشور است که در حال حاضر وزارت میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری می‏باشد. بند ششم از ماده سوم قانون اساسنامه این سازمان مصوب سال ۱۳۶۷ در خصوص شرح  این وظیفه می‏نویسد: «ثبت آثار ارزشمند منقول و غیرمنقول فرهنگی-تاریخی کشور در فهرست آثار ملی و فهرست‌های ذی‌ربط»

میراث فرهنگی به چه گروه هایی تقسیم می شود؟
میراث فرهنگی مادی یا ملموس: به آثاری گفته می‌شود که قابل دیدن و لمس کردن است، مثل بناهای تاریخی، اشیای موزه‌ای و…از این رو ابعاد مادی میراث فرهنگی از دیرباز به سبب ماهیت و ویژگی‌های صوری خود شناخته شده بودند، ارزش‌های آن کم و بیش در هر دوره مورد تأکید قرار گرفتند، تخریب آن محسوس و قابل دیدن بود و اهمیت بازسازی، حفاظت و نگهداری آن پیوسته آشکار بوده است.
میراث فرهنگی معنوی یا ناملموس: میراث فرهنگی معنوی گنجینه زنده بشری به شمار می‌رود و بازتاب مجموعه‌ای از فرآیندهای ذهنی است که در یک جامعه در دوره‌های گوناگون تاریخی شکل می‌گیرد و با اصولی ثابت و قابل شناخت به خلاقیت‌های صوری و مادی منجر شده و پیوسته بازتابی از نیازها و نیز پاسخ به آن نیاز را در خود داراست. هنجارها و قانونمندی‌های این مجموعه پیوسته به گونه‌ای ناخودآگاه و روایی و سنتی از نسلی به نسل دیگر منتقل و آموخته شده و معیارهای ارزشی آن‌ها همیشه مورد احترام جمعی قرار می‌گیرد مانند: زبان- دانش سنتی- اساطیرو فولکلور

درباره ثبت ملی آثار در مجموعه آستان قدس رضوی توضیح دهید؟
اداره ارزیابی، مستندنگاری و معرفی آثار در آذرماه 1382 با نام «اداره پژوهش و معرفی آثار» به منظور گسترش زمینه‌های پژوهشی در جهت شناخت و درک بیشتر و دقیق تر آثار تاریخی، فرهنگی و هنری در حوزه معاونت امور موزه‌های آستان قدس رضوی تشکیل گردید. نام این اداره که از سال 1398 در راستای سیاست های سازمانی آستان قدس رضوی به گروه مطالعات و معرفی آثار تغییر کرده، مأموریت دارد با فراهم کردن بستر مناسب پژوهشی و آموزشی و همگام با دیگر حوزه های معاونت موزه ها و سایر سازمان های فرهنگی در حفظ و صیانت این آثار کوشش نماید.

درباره ثبت ملی آثار در آستان قدس رضوی توضیح دهید؟
از سال 1398 به پیشنهاد اداره میراث فرهنگی خراسان و با همکاری اداره ارزیابی، مستندنگاری و معرفی آثار موزه تصمیم به انتخاب آثار جهت ثبت در فهرست آثار ملی شد و بر همین مبنا  طی برگزاری کمیته انتخاب آثار و رایزنی با کارشناسان اداره پژوهش آثار مورد نظر پیشنهادی و پس از برگزاری جلسات دفاع مربوط به فرایند ثبت ملی به ترتیب در سال 1399 (15 اثر) سال 1400 (18 اثر) سال 1401 (32 اثر) که جمعاً 66 اثر و در سال 1402 (35 اثر) که شامل آثار ملموس می باشند در نوبت ثبت ملی می باشند.
  در همین راستا شورای ثبت استان خراسان رضوی در طی سالهای اخیر با همکاری آستان قدس رضوی  اقدام به ثبت آیین نقاره زنی، آیین سلام، آیین تشرف زائران پیاده به حرم مطهر امام رضا(ع) نمود که از جمله آثار ناملموس می‏باشد و درادامه آن با همکاری کارشناسان اداره مطالعات در حوزه معاونت موزه ‏های آستان قدس رضوی 2 آیین دیگر شامل آیین خطبه خوانی و آیین صفه را برای سال جاری در دست اقدام دارد.

چه اقداماتی باید برای ثبت ملی آثار موجود در موزه های حرم مطهر رضوی انجام شود؟
انتخاب فهرستی از آثار دارای قدمت و نفاست بیشتر توسط کارشناسان اداره ارزیابی، مستندنگاری ومعرفی آثار موزه.
ارسال  فهرست تهیه شده برای کارشناسان میراث فرهنگی خراسان جهت بررسی و اعلام نظر.
فهرست آثار در صورت تایید وارد مرحله بعدی فرایند ثبت شده و پرونده تکمیلی برای هریک از آثار تهیه می شود.
پرونده ها بر اساس شناسنامه های آثار موزه (در صورت نداشتن شناسنامه، با کمک کارشناسان و متخصصان هر حوزه هنری شناسنامه اثر تهیه می شود) کامل و تهیه می شود.
جهت تکمیل پرونده ها تمام منابع و مستندات شامل: کتابها- مقالات مرتبط-اسناد و... بررسی و در تکمیل پرونده های آثار از آنان کمک گرفته و به آن ارجاع داده می شود.
پرونده ها پس از تکمیل با هماهنگی مسئول شورای ثبت استان خراسان رضوی جهت جلسه دفاع اولیه با حضور کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی خراسان و نمایندگان موزه آستان قدس رضوی، بررسی و جزئیات و خصوصیات منحصر به فرد آنان عنوان شده و در صورت نیاز برخی تغییرات و اصلاحات مطرح می گردد و مواردی نیز که درصورت نداشتن شرایط لازم از فهرست حذف می‏شود، مابقی جهت تکمیل نهایی و انجام اصلاحات لازم مجدداً اقدام می گردد.
پس از تکمیل نهایی پرونده ها و بازبینی و ویراستاری علمی آنان پرونده های اصلاح شده نهایی، مجدد برای کارشناس ثبت اداره کل میراث فرهنگی خراسان ارسال شده، سپس نامه ابلاغ به مالک از طرف اداره کل میراث فرهنگی برای سازمان ارسال می شود و پس از بررسی جزئیات و انطباق دادن اطلاعات با آثار، پاسخ ابلاغیه داده شده و فهرست آثار برای وزارتخانه میراث فرهنگی و گردشگری کشور ارسال می گردد.
در مرحله آخر و نهایی طبق زمان اعلام شده توسط وزارتخانه در تاریخ مقرر جهت دفاع ازپرونده های آثار، نمایندگان موزه آستان قدس و شورای ثبت استان خراسان رضوی در شورای ثبت کشور حضور یافته و از آثار انتخاب شده دفاع می نمایند.
در خاتمه پس از تایید و تصویب آثار، حکم ثبت ملی اثر برای سازمان ارسال می گردد و از زمان ابلاغ حکم، آثار منتخب موزه در زمره آثار ملی کشور قرار می‏گیرد.