«اهمیت اسناد و نشریات نظامی در پژوهش‌های تاریخی» در جوار حرم رضوی بررسی شد
به گزارش گنجینه رضوی، این نشست در ادامه برگزاری سلسله نشست‌های اندیشگاه رضوی با همکاری اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و با حضور جمعی از مدیران، محققان، کارشناسان و خادمیاران این سازمان، چهارشنبه، 31 مردادماه 1403، در تالار شیخ بهایی ساختمان سازمان علمی و فرهنگی این آستان مقدس، برپا شد.
در این نشست، علی نجف‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند اظهار کرد: در حوزه بررسی اسناد نظامی، نخست باید واژه‌های مرتبط با بحث نظامی‌گری همچون فوج، قشون، نظمیه، ژاندارمری و شهربانی را بشناسیم و سپس به بررسی سیر تاریخی تغییرات آن‌ها بپردازیم.
وی گفت: بررسی اسناد نظامی که دربردارنده مطالبی درخصوص چگونگی نیروگیری، شکل‌گیری سازمانی، حقوق و مزایا نیروها، اعطای درجه و...، است، می‌تواند مسائل و مشکلات اجتماعی، ساختار جمعیتی یک منطقه و...، را نیز روشن کند.
سخنران نشست افزود: گزارش‌های نظمیه در سطوح مختلف همچون کشیک‌های شبانه نیز بسیار قابل استفاده در پژوهش‌های تاریخی است؛ چون نیروها جزئیات اتفاقات کشیک‌های خود، انواع تخلفات، رعایت نکات بهداشتی و...، را ذکر می‌کردند.
همچنین وی با اشاره به لزوم بررسی اطلاعیه‌های منتشرشده توسط نظمیه، بیان کرد: گزارش‌های امنیه نیز مربوط به فعالیت‌ها در خارج شهرها بوده و از نظر سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، دارای اهمیت هستند.
نجف‌زاده گفت: «مُفَتشین» نیز با نگاهی انتقادی به بررسی وضعیت قشون و گزارش آن به دربار، مجلس و...، می‌پرداختند که این گزارش‌ها نیز ارزش خاصی در شناخت وضعیت اجتماعی و حکومت‌داری یک منطقه دارد. دراین‌میان، گزارش‌های مرزداری یا سرحدداری نیز از نظر روابط خارجی، ارزش بررسی دارد.
وی تصریح کرد: متأسفانه به‌دلیل حساسیت‌های اطلاعات اسناد نظامی، بسیاری از این اسناد معدوم شده است یا در اختیار پژوهشگران قرار نمی‌گیرد. امیدواریم با رایزنی بتوان شرایطی فراهم کرد تا اسنادی که از اعتبار ساقط می‌شود، در اختیار نهادهای پژوهشی قرار گیرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند افزود: درحقیقت، بخشی از تاریخ هر منطقه در لابه‌لای اسناد نظامی نهفته است و از آنجایی‌که این اسناد با نگاه غیرسیاسی نوشته می‌شود، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی در زمینه‌های مختلف در اختیار محققان قرار دهد.
پیشینه بالای لشکر خراسان
در ادامه، رامین رامین‌نژاد، نویسنده منتخب کتاب سال ارتش در این نشست اظهار کرد: لشکر خراسان که از آن با عنوان «لشکر 77 پیروز ثامن الائمه (ع)» نام برده می‌شود، 400 سال پیشینه تشکیلاتی از دوره صفویه دارد.
وی گفت: مجموعه بسیار غنی از نامه‌ها در لشکر خراسان برجای مانده که مرتبط با نامه‌نگاری به استانداری خراسان، آستان قدس رضوی، سران عشایر و ایلات و واحدهای مختلف نظامی، است.
رامین‌نژاد بیان کرد: در دوره صفویه تا حتی دوره قاجار، نامه‌ها فقط در یک نسخه نوشته می‌شد تا اینکه از سال 1300 شمسی که قشون متحد‌الشکل(ارتش) شکل گرفت، به دستور فرمانده وقت، 3 نسخه از نامه‌ها تهیه شد که این اقدام در ماندگاری این اسناد برای آیندگان نقش مهمی داشت.
سردبیر سابق نشریه خورشید، افزود: در گذشته واحدهای اداری نظامی، یک خوش‌نویس داشتند تا نامه‌ها را بنویسد. درواقع، هر سربازی که در هنر خوشنویسی متبحر بود، در واحد اداری بکارگرفته می‌شد. البته نباید فراموش کرد که در گذشته بیشتر سربازان بی‌سواد بودند.
این سخنران گفت: در ارتش برای جلوگیری از سوءاستفاده از نامه‌ها و سندسازی، از کاغذ مارک‌دار برای نوشتن نامه‌ها استفاده می‌شد که این کاغذها در گاوصندوق نگهداری می‌شد.
وی تصریح کرد: تا سال 1320 اسناد نظامی لشکر خراسان با دقت نگهداری می‌شد، اما متأسفانه با حمله متفقین به مشهد، بخشی از این اسناد در پی تخلیه پادگان، از شهر خارج شد و مشخص نیست چه اتفاقی برای آن‌ها افتاده است. به‌این‌ترتیب، به‌جزء دستورات لشکری که در دفاتر قطوری ثبت شده است، مدارکی از سال‌های پیش از سال 1320 از لشکر، وجود ندارد.
رامین‌نژاد با اشاره به تاریخچه استفاده از ماشین تایپ در لشکر خراسان، افزود: قدیمی‌ترین نامه ماشین‌نویسی‌شده لشکر نیز مربوط به سال 1308 است که از سوی امان‌الله میرزا جهانبانی، فرمانده لشکر، صادر شده است.
وی از نشریه «پهلوی» به‌عنوان اولین نشریه نظامی خراسان نام برد و گفت: این نشریه از سال 1302 به‌صورت 18 سال متوالی چاپ شده که دو سال نخست انتشار آن در تهران و سپس در چاپخانه نور مشهد، انجام شده است. تصویر گنبد و بارگاه مطهر رضوی بر روی جلد این نشریه به چشم می‌خورد.
معرفی برخی از نشریات نظامی کشور همچون مجله «ذوالفقار» و تفاوت مطبوعات و اسناد نظامی، از دیگر محورهای سخنرانی این نویسنده بود.
همچنین در این نشست مطالبی با محوریت مجموعه اسناد نظامی موجود در آرشیو اداره اسناد آستان قدس رضوی و چگونگی گردآوری آن‌ها و انجام پروژه تاریخ شفاهی در این اداره با محوریت لشکر 77، بیان شد.
گفتنی است، منتخبی از اسناد نظامی موجود در آرشیو اسناد آستان قدس رضوی نیز در محل برگزاری نشست در معرض نمایش حاضران گذاشته شده بود. الهه محبوب، رئیس اداره اسناد آستان قدس رضوی نیز دبیری این برنامه را برعهده داشت.