بازشناسی هویت دینی خانه‌های دوره قاجار مشهد با محوریت آیات و روایات اسلامی
به گزارش گنجینه رضوی، این نشست به مناسبت روز جهانی باستان‌شناسی با حضور جمعی از کارشناسان و محققان سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی با محوریت سخنرانی مرجان شهرکی فرخنده، دکتری باستان‌شناسی دوره اسلامی و پژوهشگر پسادکتری، شنبه، 28 مهرماه 1403، در اتاق کنفرانس کتابخانه مرکزی این آستان مقدس برپا شد.
مرجان شهرکی فرخنده، در این نشست اظهار کرد: هویت دینی از اصول حائز اهمیت در معماری ایرانی- اسلامی است و بازشناسی آن می‌تواند راه‌گشا و الگویی برای معماری امروزی باشد که با ساختار فرهنگی و اجتماعی مردم ایران سازگاری کمتری دارد.
وی با اشاره به معنی واژه هویت، انواع هویت و همچنین تعریف هویت دینی، ادامه داد: هویت دینی از دیدگاه معماران، شناخت انسان، هستی و ارتباط بین آن‌ها است که دراین‌بین، راه‌های رسیدن به هدف تعالی و تکامل انسان، ارتباط او با خود، دیگران، طبیعت و خداوند است.
این محقق کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، افزود: در معماری، عدم توجه به هویت معنوی و دینی سبب ایجاد بحران انسانیت می‌شود، همان‌گونه که در معماری امروزی چنین مشکلاتی وجود دارد.
همچنین وی گفت: یکی از مصادیق هویت دینی، هویت ایرانی- اسلامی بوده و در ایران با تنوع جغرافیایی و قومی که در آن وجود دارد، هویت جامعه ایرانی با اعتقادات اسلامی در آن صلابت یافته است. دراین‌میان، شناسایی مؤلفه‌های هویتی که جهان‌بینی و فرهنگ اسلامی- ایرانی را برای فرد ایرانی معرفی کند، ضروری است.
شهرکی فرخنده تصریح کرد: مسکن سنتی براساس عقاید مذهبی ساکنان آن خلق و معمارش تاحد امکان این اصول و قواعد را در احداث خانه مورد توجه قرار می‌داده؛ در نتیجه بنای خلق شده، همواره روح دینی در آن جریان داشته است.
وی گفت: به دلیل اهمیت سرچشمه‌های هویت دینی، الگوهایی براساس آیات قرآن و روایات معتبر ائمه معصومین (ع) به منظور بازشناسی این هویت در دو بُعد «مفهومی» و «کالبدی» مطرح است.
این پژوهشگر پسادکتری باستان‌شناسی افزود: بعد مفهومی شامل تبلور هنر، اخلاق، طبیعت، نور، رنگ و شفافیت و بعد کالبدی شامل تبلور هندسه و تناسبات، سلسله مراتب، حریم، فضای تهی و انعطاف‌پذیری است.
وی در ادامه، به بررسی ابعاد مفهومی و کالبدی هویت دینی در خانه‌های سنتی بر اساس آیات و روایات، پرداخت و منتخبی از این آیات و احادیث را نیز معرفی کرد.
معرفی 6 خانه تاریخی مشهد
همچنین شهرکی فرخنده ضمن اشاره به 26 خانه دوره قاجار مشهد که تعدادی از آن‌ها در طرح توسعه حرم مطهر رضوی تخریب شده است، خانه‌های «داروغه»، «غفوری»، «کرمانی»، «ملک»، «رحیمیان» و «موسوی» را معرفی کرد. سپس به بررسی تجلی و تبلور ابعاد مختلف مفهومی و کالبدی هویت دینی در این 6 خانه دوره قاجار مشهد پرداخت.
به‌طور مثال، این محقق کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی گفت: در معماری سنتی ایران همواره به حضور طبیعت و استفاده از عناصر طبیعی در معماری توجه شده و اجزا و عناصر طبیعت و آن قوانینی که در نظام طبیعت حاکم است، به گونه‌های مختلف در خانه‌های سنتی ظهور یافته است.
شهرکی فرخنده افزود: رنگ نیز همواره در معماری سنتی ایران، جایگاه ویژه و منحصربه‌فردی داشته و بناهای ایران همواره جایگاه نمایش اعتقادات و احساسات ایرانیان به‌وسیله رنگ بوده است.
در پایان، وی خاطرنشان کرد: بررسی ابعاد هویت دینی در 6 مورد ابعاد مفهومی و 5 مورد ابعاد کالبدی در خانه‌های دوره قاجار مشهد نشان داد که این خانه‌ها براساس موقعیت حرم مطهر امام رضا (ع) و فضاهای اطراف آن شکل گرفته و موقعیت آن‌ها موجب بروز ویژگی‌های مشترک در ساختار خانه‌ها شده است و الگوهای هویت دینی در آن‌ها بر اساس اعتقادات ساکنین آن به خوبی تبلور یافته و قابل بازشناسی است.