«مستندسازی»؛ گامی مثبت برای حفظ هویت جغرافیای تاریخی کشور

به گزارش گنجینه رضوی، يكي از بهترين راه‌هاي تحقق بخشيدن به داشتن یک آرشیو کامل در تاریخ شفاهی و مراکز آرشیوی، تحقيقات ميداني و جمع‌آوري اطلاعات پراكنده از طريق مصاحبه‌های میدانی، تهیه فیلم و عکس از بافت گذشته محله‌های شهر، روستاها و مشاغل قدیمی به همراه معمرین و افراد آگاه است که به آن «مستندسازی» می‌گویند. بافت قديمی شهرها و روستاها و تغيير و تحولات آن‌ها، نام قديم اماكن و وجه تسميه آن‌ها، اعتقادات و باورهاي مردم نسبت به اماكن مختلف، محله‌هاي قديمي، نام قدیمی کوچه‌ها، مساجد، تکایا، يخدان‌ها، آب انبارها، قنات‌ها، حمام‌ها، كاروانسراها، گورستان‌ها، زورخانه‌ها، قلعه‌ها، کارخانه‌ها، مشاغل، کشاورزی و معیشت روستاها و...، موضوع‌هايي هستند كه مي‌توانند در قالب مستندسازی مورد بررسي و تحقيق قرار بگيرند. در ادامه، با فعالیت‌های اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در حوزه مستندسازی، آشنا می‌شویم. 

ضرورت انجام مستندسازی
محمد نظرزاده، مسئول امور تاريخ شفاهي اداره اسناد آستان قدس رضوی دراین‌خصوص، بیان می‌کند: یکی از رسالت‌های اصلی آرشیو تاریخ شفاهی این اداره که در اواخر سال 1376 ایجاد شده است، مستندسازي از محلات و انجام مصاحبه‌هاي ميداني و تهيه عكس از بافت قديمي مشهد بوده است چنان‌که اولین فیلم مستندسازی با محوریت حمام مهدی قلی‌بیک و مسجد هفتاد و دو تن، در 21 آذر 1377 شمسی، تهیه و ثبت شده است.
از وی درباره ضرورت انجام مستندسازی می‌پرسم که پاسخ می‌دهد: تغيير و تحولات سريع در چند دهه اخير در بافت مركزي شهر مشهد كه محلات قديمي را در خود جاي داده است؛ از ايجاد خيابان‌ها، ساختمان‌ها و بناهاي جديد تا تخريب بافت كهن و تاريخي شهرها، بناها و اماکن قدیمی، لزوم تسریع هر چه بیشتر مستندسازی شهرها و روستاها را مي‌طلبد. از سویی دیگر، تکمیل آرشیو مستند مخزن دیداری و شنیداری اداره اسناد آستان قدس رضوی و حفظ هویت جغرافیای تاریخی، از دیگر اهداف مستندسازی در این اداره است.
وی می‌افزاید: همچنین در مواردی که تهیه مصاحبه‌های صوتی و تصویری بخش تاریخ شفاهی، نمی‌تواند تمام اطلاعات را درباره جغرافیای تاریخی شهرها بگویند، مستندسازی برای تکمیل مصاحبه‌ها به کمک می‌آید.

مراحل و اولویت‌ها
انتخاب موضوع، اولین مرحله در انجام مستندسازی است. موضوعاتی که ممکن است شواهد آن‌ها از بین برود، همچون ترس از تخریب یک محله قدیمی و موضوعات مستندهایی که از سوی این سازمان تعیین می‌شود، در اولویت پیگیری در این اداره قرار دارد. در مرحله بعد، درباره موضوع مستند تحقیق و پژوهش می‌شود. به‌طور مثال، کارشناسان درباره یک محله یا کارخانه قدیمی تحقیق کرده تا بتوانند بر موضوع مستند اشراف پیدا کنند. سؤالات مصاحبه‌ها نیز تهیه می‌شود. سپس درباره آن موضوع با پیشکسوتان و مطلعین گفت‌وگو شده و از تجربیات آنان استفاده می‌شود. دراین‌میان، هماهنگی‌های اداری، امنیتی، نقلیه و تهیه تجهیزات لازم مستندسازی نظیر دوربین فیلمبرداری، دوربین عکاسی، باطری‌های شارژ شده و ...، از دیگر مراحل آماده‌سازی برای ساخت مستند محلی است.
در ادامه، نظرزاده می‌گوید: از نظر اولویت کاری و محدوده جغرافیایی با توجه به نیازهای سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اولین مکانی که به‌عنوان یک طرح مستندسازی در دستور کار قرار گرفت، کتابخانه مرکزی این آستان مقدس و بخش‌های مختلف آن در اوایل دهه 80، بود.
وی می‌افزاید: همچنین اماکن آستان قدس رضوی، شهر مشهد، روستاها و شهرک‌های اقماری مشهد، خراسان رضوی و موضوعات مرتبط با مشهد در هر نقطه‌ای از کشور همچون مستند‌سازی از قلعه هاشم‌خان در قزوین که مرتبط با آیت‌الله شیخ هاشم قزوینی(ره)، از استادان برجسته حوزه علمیه مشهد است، از جمله موضوعاتی بودند که به‌ترتیب اولویت مستندسازی در اداره اسناد آستان قدس رضوی، قرار گرفت. 

انجام طرح‌های متنوع 
مسئول امور تاريخ شفاهي اداره اسناد آستان قدس رضوی بیان می‌کند: از ابتدای سال 1377 تا کنون، بیش از 250 ساعت مستندسازی از اماکن و محلات قدیمی مشهد و افزون بر 15 هزار قطعه عکس از این اماکن، تهیه و در اختیار آرشیو بخش دیداری و شنیداری این آستان مقدس، قرار گرفته است.
وی ادامه می‌دهد: در سال 1380 نیز طی چند ماه، از اماکن کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی با عنوان «یک روز کاری در کتابخانه»، در قالب 12 ساعت، مستندسازی و تصویربرداری شد. 
این مقام مسئول، می‌افزاید: همچنین در سال 1385، طرح مستندسازی «آرامستان‌های مشهد» انجام شد. در این طرح، از 56 گورستان داخل و پیرامون شهر مشهد به مدت 10 ساعت فیلمبرداری و با 14 نفر از معمرین و مطلعین محلی مصاحبه و صدها عکس از این قبرستان‌ها، تهیه شد.
نظرزاده می‌گوید: مستندسازی «روستاها و شهرک‌های اقماری مشهد»، یکی دیگر از طرح‌های بزرگ مستندسازی بخش تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی است که از سال 1391 شروع شد و انجام آن چند سال به‌طول انجامید. در این طرح، بیش از 50 روستا و شهرک به مدت هزار و 976 ساعت، مستندسازی شد. 
وی با بیان اینکه «مستندسازی انتخابات مشهد»، از جمله طرح‌هایی است که از ابتدای تشکیل بخش تاریخ شفاهی در دستور کار قرار گرفته است، ادامه می‌دهد: در این طرح، با کاندیداهای شورای اسلامی شهر و مجلس شورای اسلامی در حین فعالیت‌های انتخاباتی مصاحبه و از روند تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری، خبرگان رهبری، شورای اسلامی شهر و مجلس شورای اسلامی در دوره‌های مختلف رأی‌گیری، تصویربرداری شد که حاصل آن، 48 جلسه مصاحبه کوتاه انتخاباتی با کاندیداها و 20 ساعت مستندسازی تبلیغات کاندیداها، بوده است.  
این مقام مسئول همچنین می‌گوید: اداره اسناد آستان قدس رضوی در دوران شیوع بیماری کرونا در ایران، از اسفندماه 1398، برنامه مستندسازی ثبت زیسته در ایام کرونا را در قالب طرح «مدافعان سلامت و کرونا» انجام داد که ماحصل آن گفت‌و‌گو با 53 نفر در حدود 70 ساعت مصاحبه، 20 ساعت مستندسازی و تهیه 600 قطعه عکس، شد.
وی تصریح می‌کند: دراین‌میان، به نظر می‌رسد مستندسازی‌های بافت قدیمی و تاریخی پیرامونی حرم مطهر رضوی، با توجه به اینکه در حال تخریب و تغییر شکل بود، در مقایسه با سایر طرح‌ها، اهمیت بیشتری دارد.

امکان ارائه منابع به مراجعان
از نظرزاده درباره مشکلاتی که کارشناسان بخش تاریخ شفاهی ضمن انجام مستندسازی پشت سر گذاشتند، نیز می‌پرسم که پاسخ می‌دهد: در مقابل هر یک ساعت فیلمبرداری معمولی مصاحبه، سخنرانی و تهیه تصویر مداوم از هر موضوع، یک دقیقه می‌توانستیم مستندسازی کنیم. بنابراین شاید در طی مستندسازی هشت ساعته، فقط نیم ساعت فیلم مفید، مستندسازی می‌شد.
وی می‌افزاید: از سویی دیگر، تأمین تجهیزات و وسایل حرفه‌ای مستندسازی و حمل و نقل و هماهنگی‌های اداری و امنیتی نیز مشکلات خاص خودش را داشت. حتی بارها با برخورد منفی مردم، روبه‌رو شدیم.
به گفته مسئول امور تاريخ شفاهي اداره اسناد آستان قدس رضوی، بی‌تردید با تهیه فیلم و عکس از محله‌های قدیمی، اسناد ارزشمندی برای آیندگان که دیگر اثری از آن محله‌ها نمی‌بینند، باقی می‌ماند. این منابع اطلاعاتی غیرمکتوب، کمک فراوانی به محققان و پژوهشگران، جغرافی‌دانان، شهرداران، سازندگان برنامه‌های تصویری و...، می‌کند.
وی خاطرنشان می‌کند: مراجعان اداره اسناد آستان قدس رضوی با ارائه معرفی‌نامه از نهادهای حقوقی و درخواست‌های حقیقی و تأیید مسئولان این سازمان، می‌توانند از این مستندهای تصویری استفاده کنند.