گنجینه نجوم موزه رضوی؛ اولین موزه علوم و فن‌آوری ایران
به گزارش گنجینه رضوی، گنجینه نجوم، یکی از 18 گنجینه تخصصی موزه آستان قدس رضوی است که به‌عنوان «اولین موزه علوم و فن‌آوری در ایران»، در موزه رضوی، پذیرای عاشقان تاریخ علم نجوم است. در ادامه به مناسبت هفته نجوم(8 تا 15 اردیبهشت‌ماه 1404)، با عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های موزه آستان قدس رضوی، هم‌کلام می‌شویم تا با این گنجینه و آثار ارزشمندش، بیشتر آشنا شویم.
در ابتدا، تاریخچه و آثار گنجینه نجوم آستان قدس رضوی را معرفی بفرمایید؟
این گنجینه با وسعت حدود 400 مترمربع و پنج ویترین، هشتم تیرماه 1378، در طبقه دوم ساختمان موزه رضوی واقع در صحن کوثر حرم مطهر حضرت رضا(ع)، افتتاح شده است. در حال حاضر، دوستداران تاریخ، هنر و علم می‌توانند همه‌روزه، در ساعات 8 تا 17:45، از 110 اثر نفیسی که در این گنجینه به نمایش درآمده است، دیدن کنند. اشیای نفیس گنجینه شامل انواع تلسکوپ شکستی و انعکاسی، انواع اسطرلاب، انواع قطب‌نماها و قبله‌نماها، کره‌های سماوی و جغرافیایی، دوربین‌های دو چشمی و تک چشمی، دوربین اپرا، تئودولیت یا سمت‌یاب، سکستانت، انواع مدل حرکت زمین، ماه و خورشید، ذات الحلق و...، می‌شود.
چه شخصیت‌های برجسته‌ای در گردآوری آثار گنجینه نجوم، نقش داشتند؟
بسیاری از آثار این گنجینه توسط مرحوم دکتر سیدجلال الدین تهرانی، وقف بر آستان قدس رضوی شده است. برخی از آثار نیز از سوی دیگر دلدادگان امام رضا(ع) همچون دکتر فرهاد رحیمی، فیزیکدان و بنیانگذار فیزیک‌سراها در ایران، به موزه این آستان مقدس، اهدا شده است.
قدیمی‌ترین اثر این گنجینه مربوط به چه دورانی است؟
قدیمی‌ترین اثر گنجینه نجوم، اسطرلاب کروی مربوط به دوره صفوی است که در سال 1058 قمری توسط استاد «ضیاءالدین محمد بن قائم بن ملاعیسی ابن ملا الهداد الاسطرلابی همایونی لاهوری» از جنس برنج ساخته شده و توسط سیدجلال‌الدین تهرانی، وقف آستان قدس رضوی شده است.
در ادامه، نمونه‌هایی از دیگر آثار شاخص گنجینه نجوم را معرفی بفرمایید.
اسطرلاب، یکی از جذاب‌ترین ابزارهایی است که در گذشته در علم نجوم، کاربرد داشته است. در واقع، کاربرد اسطرلاب بسیار گسترده بوده و مدل‌های متنوعی را نیز شامل می‌شود. دراین‌میان، اسطرلاب‌ها به دو دسته کلی «کروی» و «مسطح» تقسیم می‌شود که هر دو نوع آن در گنجینه نجوم آستان قدس رضوی در معرض نمایش گذاشته شده است. علاوه بر اسطرلاب کروی که معرفی شد، اسطرلاب مسطح برنجی ساخت استاد «عبدالائمه» در سال 1133 قمری گنجینه نیز از نفاست خاصی برخوردار است. همچنین می‌توان از تلسکوپ بازتابی مدل گریگوری که در اواخر قرن 18 میلادی و از جنس برنج، در شهر پاریس ساخته شده و در بازدیدهای دانش‌آموزی، مورد توجه قرار می‌گیرد، نام برد. تئودولیت‌ها نیز از نخستین وسایل نقشه‌برداری محسوب می‌شود که در تعیین موقعیت جغرافیایی ناظر در زمان‌های مختلف، کاربرد دارد. آن‌ها در واقع، یک تلسکوپ کوچک به شمار می‌آید که در چشمی‌شان، یک شیشه مدرج کار گذاشته شده است. در این گنجینه، تئودولیت‌های نفیسی در معرض نمایش قرار دارد که برخی از آن‌ها از نظر دارابودن تعداد تراز، کم‌نظیر است.
همچنین انواع کره‌های جغرافیایی و سماوی در یک ویترین جداگانه در گنجینه نجوم قرار داده شده است. بی‌شک همه ما با کره جغرافیایی به‌عنوان مدل کوچک شده کره زمین، از زمان تحصیل آشنایی داریم، اما کره‌های سماوی که مورد سؤال بسیاری از بازدیدکنندگان گنجینه نیز است، کره‌های فرضی بزرگ با شعاعی بینهایت است که تمامی اجرام آسمانی را دربر گرفته و مرکز آن، مرکز زمین یا مکان ناظر(کسی که به آسمان نگاه می‌کند)، است. بعضی از کره‌های جغرافیایی و سماوی به نمایش درآمده در این گنجینه، با قدمتی 170 ساله، از جنس مقوا و چوب، در انگلستان، ساخته شده است.
از طرف دیگر، با توجه به اهمیت و کاربرد علم نجوم در دریانوردی و وجود اشیا و ابزار مرتبط با علوم دریایی در خزانه آستان قدس رضوی، یک ویترین ویژه به نگهداری و نمایش ابزار نجومی مرتبط با دریانوردی در وسط سالن گنجینه نجوم، اختصاص داده شده است. در این ویترین، نمایش آثار نجوم دریایی در کنار دو قایق چوبی قدیمی دست‌ساز صورت گرفته است که برای بازدیدکنندگان، فضای دریا را تداعی می‌کند. همچنین در کف ویترین، بنری از تصویر دریا چاپ و نصب شده است که در راستای ایجاد و بازسازی فضای مجازی امواج دریا، مؤثر بوده است.
چه آثار جدیدی در یک سال اخیر در این گنجینه به نمایش درآمده است؟
تلسکوپ رصدخانه‌ای که در سال 1881 میلادی توسط «هاوارد گراب» در شهر دوبلین ایرلند ساخته شده است، از جمله آثار جدید به نمایش درآمده در گنجینه نجوم آستان قدس رضوی است. این تلسکوپ شکستی شامل دو لوله اپتیکی و یک اتاقک تاریک برای عکاسی از رخدادهای آسمانی است. شاید برایتان جالب باشد که بدانید خورشیدگرفتگی یا کسوف جزیی در 16 دی‌ماه 1339 توسط این تلسکوپ در شهر تهران، رصد شده است.
نگاه بازدیدکنندگان موزه رضوی به آثار گنجینه نجوم چگونه است؟
رشد فزاینده تکنولوژی و صنعت در طی دهه‌های اخیر و تغییر الگوی زندگی انسان در بسیاری از مناطق جهان، موجب دگرگونی و تغییرات وسیع در صنایع و ساختارهای صنعتی و تولیدی برجای مانده از گذشته در اقصی نقاط جهان شده است. آثار این گنجینه به واسطه نقش اصلی که در شکل‌گیری وضعیت حال و آینده جامعه بشری داشتند، عامل مهمی در بازشناسی هویت صنعتی و مدرن جوامع، خواهند بود. از این‌رو، توجه به مقوله تاریخ علم در گنجینه نجوم آستان قدس رضوی برای بازدیدکنندگان به‌ویژه قشر جوان از جمله دانش‌آموزان و دانشجویان، اقدامی جالب توجه و قابل تقدیر است. دراین‌بین، مشاهده انواع تلسکوپ‌ها، اسطرلاب‌ها و دوربین‌ها، برای بازدیدکنندگان گنجینه، بسیار جذاب است.