نقش مهم موزه‌های آستان قدس رضوی در ترویج فرهنگ زیارت
به گزارش گنجینه رضوی، موزه‌های آستان قدس رضوی پیشینه پر فراز و نشیبی را در حدود صد سال گذشته، پشت سر گذاشته است. در واقع، نقطه سرآغاز موزه‌داری در این آستان مقدس به سال 1315 شمسی برمی‌گردد؛ زمانی که اتاقهای فوقاني شمال غربي صحن نو (آزادي) و جنوب شرقي صحن كهنه (انقلاب اسلامي) که به يكديگر متصل بود، به خزانه و محل نگهداري اشیا اختصاص یافت و از سال 1316، مورد بازدید بسیاری از فرهیختگان و مقامات ایرانی و مستشرقین خارجی، قرار گرفت. امروزه نیز این مجموعه موزه‌ای در مشهدمقدس، نهادی فرهنگی با رویکردی جهانی است و با حدود یک میلیون بازدیدکننده در سال، یکی از پربازدیدکننده‌ترین موزه‌های کشور به شمار می‌آید. در ادامه، به مناسبت 28 اردیبهشت‌ماه، «روز جهانی موزه و میراث فرهنگی»، با مهدی قیصری‌نیک، معاون موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به گفت‌وگو می‌نشینیم.
موزه‌های آستان قدس رضوی در مشهدمقدس شامل چند ساختمان مجزا می‌شود؟
در حال حاضر، مجموعه موزه‌های این آستان مقدس در پنج ساختمان جداگانه با 17 گنجینه تخصصی (ساختمان شماره یک: موزه قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه، موزه هدایای مقام معظم رهبری و تالار آثار اهدایی استاد فرشچیان؛ ساختمان شماره دو: موزه مرکزی با 11 گنجینه متنوع شامل تاريخ حرم رضوي، تمبر، اسكناس، سكه، هنرهاي تجسمي، صدف و آبزیان، سلاح، نجوم، مدال، ظروف و ساعت؛ ساختمان شماره سه: موزه فرش؛ ساختمان شماره چهار: موزه مردم‌شناسی یا حمام مهدی قلی‌بیک و ساختمان شماره پنج: بنای تاریخی مقبره امیرملکشاه یا مسجد هفتاد و دو تن)، مجموعه‌ای از آثار تاریخی حرم مطهر حضرت رضا(ع) و میراث اسلامی، ایرانی و رضوی را به جهانیان معرفی می‌کند. در مجموع، در فضایی با مساحت نزدیک به 18 هزار مترمربع، حدود 9 هزار شی در این موزه‌ها در معرض دید زائران و مجاوران و فرهنگ‌دوستان، قرار دارد.
این موزه‌ها چه جایگاهی در کشور و منطقه دارند؟
موزه‌های آستان قدس رضوی در شاخص‌های مختلفی دارای جایگاه برجسته‌ای در داخل و خارج از کشور است که می‌توان از مواردی همچون «جایگاه موزه رضوی در تراز رتبه 75 در میان موزه‌های جهان از نظر شاخص بازدید»، «جذب بیشترین آثار تاریخی، فرهنگی و هنری به‌صورت وقفی و اهدایی» «برترین موزه کشور از نظر تعداد مقام‌های کسب شده، در ارزیابی شورای بین‌المللی موزه‌ها(ایکوم ایران)» و «موزه رضوی، رکورددار ثبت بیشترین آثار ثبتی در فهرست آثار ملی ایران(تا سال 1403، 121 اثر را به ثبت ملی رسانده است)»، نام برد. همچنین این موزه تنها موزه کشور محسوب می‌شود که دارای نشریه تخصصی است چنان‌که از نیمه دوم سال 1401، نشریه دو فصلنامه مطالعات موزه‌ای «زرین فام» توسط معاونت موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی، منتشر می‌شود.
وجود این مجموعه موزه‌ها در حرم رضوی چه تأثیری در امر زیارت دارد؟
موزه‌های آستان قدس رضوی تأثیر قابل توجهی در ارتقای کیفیت و معنویت زیارت حرم مطهر رضوی دارد. این موزه با ارائه مجموعه‌ای گسترده‌ای از آثار تاریخی، هنری و فرهنگی مرتبط با امام رضا(ع)، حرم مطهر و...، موجب شده تا زائران علاوه بر زیارت، با تاریخ، فرهنگ و میراث معنوی این مکان مقدس و ایران اسلامی بیشتر آشنا شوند. موزه رضوی از طریق نمایش قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه خطی نفیس، اشیای وقفی و اهدایی(آثار اهدایی مقام معظم رهبری، آثار اهدایی استاد محمود فرشچیان و...)، فرش‌های تاریخی و دیگر آثار ارزشمند، به زائران کمک می‌کند تا درک عمیق‌تری از اهمیت دینی و تاریخی زیارت و پیدا کنند و ارتباط معنوی‌شان با امام رضا(ع) تقویت شود. همچنین موزه رضوی با فراهم کردن زمینه بازدید از موزه‌های این آستان مقدس، فرصتی برای آموزش، تأمل و تجربه فرهنگی فراهم می‌آورد که زیارت را از صرفاً یک عمل عبادی به تجربه‌ای چندبعدی با بار فرهنگی و هنری، تبدیل می‌کند. این امر موجب افزایش رضایت زائران و ارتقای جایگاه حرم مطهر در سطح ملی و بین‌المللی نیز می‌شود. بنابراین، موزه رضوی نه تنها به حفظ و معرفی میراث فرهنگی و مذهبی کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی نیز در نهادینه شدن فرهنگ زیارت بامعرفت(زیارت متعالی)، تعمیق باورهای دینی و ترویج فرهنگ زیارت و سنت حسنه وقف، ایفا می‌کند.
موزه‌داری در این آستان مقدس، چه وجه تمایزی با موزه‌داری در سایر نقاط جهان دارد؟
موزه آستان قدس رضوی با برخورداری از مجموعه‌ای منحصربه‌فرد، ارتباط معنوی عمیق بازدیدکنندگان، جذب بیشتر آثار موجود به‌صورت وقفی و اهدایی، تنوع تخصصی گنجینه‌ها، رعایت استانداردهای بین‌المللی و معماری فاخر، به‌عنوان یک مرکز فرهنگی، تاریخی و مذهبی بی‌نظیر در جهان شناخته می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده تا موزه رضوی نه تنها در سطح ملی بلکه در عرصه بین‌المللی نیز جایگاهی ممتازی داشته باشد و الگویی موفق برای سایر موزه‌های مذهبی و فرهنگی باشد.
چشم‌انداز آینده موزه آستان قدس رضوی چیست؟
این موزه با هدف تبدیل شدن به غنی‌ترین و فعال‌ترین مرکز موزه‌ای در منطقه و جهان اسلام، برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای را در دستور کار خود قرار داده است. این موزه با بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی، فرهنگی و هنری، قصد دارد جایگاه ممتازی در میان مجموعه‌های موزه‌ای در سطح ملی و جهان کسب کند. از جمله این جایگاه‌ها می‌توان به «دستیابی به جایگاه برتر در منطقه و جهان اسلام»، «مرجعیت علمی و فرهنگی»، «ارتقای سطح معنوی و فرهنگی جامعه»، «ارائه مفاهیم دینی و فرهنگی»، «رشد متوازن و تأثیرگذار» و «ایجاد مرکز علمی و پژوهشی مرجع»، اشاره کرد.
به منظور تحقق این هدف، چه اقدامات توسعه‌ای در حوزه موزه‌های این آستان مقدس در مشهد دنبال می‌شود؟
همان‌طور که مشخص است، توسعه این مجموعه به همت مدیرانی کارآمد، در راستای تکریم واقفان و بسط اندیشه رضوی در طی 46 سال گذشته با آهنگ بسيار سريعي انجام‌شده است. بر همين اساس، موزه‌های آستان قدس رضوي همگام با موزه‌هاي جهان در كنار توسعه فضاهاي نمایشی، در عرصه فرهنگ، پژوهش، آموزش، ارتباط و همگرايي با قشرهاي مختلف جامعه، فعالیت‌های بسيار خوبي را انجام داده است. دراین‌میان، در سال‌های اخیر، توسعه موقوفات و مطالبات واقفان و مخاطبان از یک طرف و تحول در دیدگاه‌های موزه‌داری در هزاره جدید از طرف دیگر، موجب شده است که مدیران عالی آستان قدس رضوی هریک به نحو مقتضی بر توسعه موزه‌ها و تحول بنیادین در ارائه این آثار به جامعه مخاطبان تأکید کنند. درهمین‌راستا، موضوع توسعه موزه‌های آستان قدس رضوی به‌عنوان امری ضروری و متناسب با نیاز جامعه، در دستور کار قرار گرفته است. در واقع، پس از مطالعات لازم، فضایی در بین باب الرضا(ع) و باب الکاظم(ع) حرم مطهر برای ساخت «موزه جامع آستان قدس رضوی» در نظر گرفته شد. این موزه در فضایی به مساحت 85 هزار مترمربع در پنج طبقه در دست ساخت است و با توجه به عنایت ویژه‌ای که حضرت آیت‌الله مروی، تولیت معزز این آستان مقدس به امور فرهنگی دارند، این پروژه پیشرفت خوبی در سال‌های اخیر، داشته است.
این موزه‌ها در راستای تحقق شعار امسال روز جهانی موزه و میراث فرهنگی، چه برنامه‌هایی را در دستور کار دارد؟
شعار جهانی موزه‌ها در سال 2025 میلادی، «آینده موزه‌ها در جوامع به سرعت در حال تغییر» است. این شعار توسط شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM) اعلام شده و بر نقش تحول‌یافته موزه‌ها تأکید دارد؛ موزه‌ها امروز معمار هویت، نگهبان تنوع فرهنگی و پلی میان گذشته و آینده هستند. شعار امسال شامل سه زیرموضوع مهم اعم از حفاظت از میراث ملموس و ناملموس، قدرت جوانان و ظهور فناوری‌های جدید است که موزه‌ها باید بر اساس آن، فعالیت کنند. این شعار نشان می‌دهد که موزه‌ها نقش مهمی در اتصال گذشته به آینده و حل مسائل سیاسی و اجتماعی دارند و باید فضایی برای تعامل و گفت‌وگو فراهم کنند. برای تحقق شعار سال 2025 ایکوم، برنامه‌هایی همچون پیگیری ثبت میراث ملموس و ناملموس آستان قدس رضوی، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین از جمله آی بیکن، اجرای برنامه‌های متنوع با خلق رویدادهای فرهنگی(نمایشگاه، رونمایی و...)، برگزاری برنامه‌های مشترک با نهادها و مؤسسات مختلف همچون میراث فرهنگی، شهرداری و...، برپایی نشست‌ها و کارگاه‌های آموزشی، حضور پررنگ‌تر در مجامع علمی و تخصصی و...، در این آستان مقدس، دنبال می‌شود.